جنگ کریدورها و جایگاه کلیدی جمهوری آذربایجان در اوراسیا

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، تسلط بر مسیرهای حمل‌ونقل به‌عنوان عامل کلیدی در قدرت نظامی و اقتصادی هر کشوری شناخته می‌شود. در زمان حاضر، فرآیند شکل‌گیری نظم نوین جهانی، سینرژی تنش‌ها حتی میان متحدان قدیمی و تهدید برگزاری درگیری‌های قدیمی، به‌طور جدی بر عملکرد کریدورهای حمل‌ونقل سنتی تأثیرگذار است.

این وضعیت، تمایل بیشتری را به سمت کشف مسیرهای جایگزین برای جابه‌جایی بار در حوزه اوراسیا به‌وجود آورده است. در این شرایط، چندین کشور و سازمان‌های بین‌المللی پروژه‌های لجستیکی نوآورانه‌ای را راه‌اندازی کرده‌اند که توانایی رقابت با مسیرهای دریایی سنتی و تضمین امنیت و پایداری جریان‌های حمل‌ونقل در کریدورهای «شمال-جنوب» و «غرب-شرق» را دارا هستند.

اوراسیا، نقطه تلاقی منافع و رقابت کریدورها

اوراسیا به‌عنوان هسته مرکزی تجارت و لجستیک جهانی، جایی است که منافع استراتژیک ایران، آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه، چین، هند و ترکیه به‌هم پیوسته‌اند. این کشورها به‌طور متنوع در تلاش برای کنترل مسیرهای تأمین انرژی و کالا هستند که در نهایت به رقابت میان کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی منجر می‌گردد.

آسیای مرکزی؛ کانون جدید رقابت‌ها و فرصت‌های ارتباطی

در این زمینه، کشورهای آسیای مرکزی به‌طور روزافزونی مورد توجه این بازیگران قرار گرفته‌اند. این کشورها از سویی، در تلاش برای تنوع در سیاست‌های خارجی خود بوده و این امر را در ظهور بسترهای جدید گفت‌وگو در قالب «آسیای مرکزی+1» مشاهده می‌کنیم.

به‌خصوص، در سال‌های اخیر اجلاس‌های زیر در این قالب برگزار شده است:

• آسیای مرکزی – فدراسیون روسیه
• آسیای مرکزی – جمهوری خلق چین
• آسیای مرکزی – ایالات متحده آمریکا
• آسیای مرکزی – آلمان
• آسیای مرکزی – اتحادیه اروپا
• آسیای مرکزی – کشورهای شورای همکاری کشورهای عربی خلیج فارس
• آسیای مرکزی – هند (به صورت آنلاین)

همچنین، نشست‌هایی با فرمت آسیای مرکزی – ژاپن و آسیای مرکزی – کره جنوبی نیز در حال برنامه‌ریزی است.

فضای پس از فروپاشی شوروی همواره منطقه‌ای از توجه خاص اتحادیه اروپا بوده، اما امروزه اهمیت همکاری با کشورهای آسیای مرکزی نه‌تنها ناشی از تمایل طبیعی به تنوع در منابع مواد خام و مسیرهای تجاری در نیاز به مقابله با چالش‌های انرژی با روسیه، بلکه با سیاست‌های حمایت‌گرایانه آمریکا و تضادهای تجاری با چین مرتبط است. این عوامل اتحادیه اروپا را مجبور به جست‌وجوی راه‌های بدیل برای تقویت پایداری اقتصادی و کاهش وابستگی به شرکای سنتی می‌کند.

این کشورها با اذعان به لزوم اجرای یک سیاست خارجی چندوجهی و تقویت جایگاه خود به عنوان «یک کل واحد» در شرایط کنونی ژئوپلیتیکی، اشتیاق فزاینده‌ای به برقرار ساختن روابط اقتصادی متقابل با اتحادیه اروپا از خود نشان می‌دهند.

چشم‌انداز چنین همکاری‌هایی شامل حوزه‌های متنوعی است که بخش‌های انرژی و حمل‌ونقل مهم‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌آید؛ زیرا اتحادیه اروپا به تأمین امنیت انرژی خود و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل در آسیای مرکزی که به تسهیل ترانزیت کالا بین اروپا و آسیا کمک می‌کند، علاقه‌مند است.

جاه‌طلبی‌های ترانزیتی جمهوری آذربایجان و توسعه زیرساخت‌ها

در این چارچوب، توجه به جمهوری آذربایجان نیز قابل درک است. این کشور با بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی استثنایی خود بین شرق و غرب، از پتانسیل ترانزیتی قابل‌توجه و تاریخچه غنی روابط با کشورهای آسیای مرکزی برخوردار می‌باشد.

باکو همواره به‌عنوان حامی جدی اجرای پروژه‌های حمل‌ونقل نویدبخش در مسیرهای «شمال-جنوب» و «غرب-شرق» شناخته می‌شود. برای این منظور، جمهوری آذربایجان سال‌هاست که در حال نوسازی شبکه ریلی و جاده‌ای خود و تأسیس مراکز لجستیکی وابسته است.

با این حال، برای به نتیجه رسیدن هریک از کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی، لازم است تا مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده مانند هماهنگی تعرفه‌ها، اجرای یک چارچوب حقوقی واحد برای تسهیل جابه‌جایی کالا، فراهم‌آوردن شرایط مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری‌های چشمگیر در توسعه ظرفیت‌های زیرساختی کریدورها و تضمین امنیت حمل‌ونقل کالا در تمامی مسیرها، به‌خوبی حل و فصل شود.

کریدورهای شمال-جنوب و میانی (ترانس-خزر): مکمل یکدیگر، نه رقیب

در جمهوری آذربایجان، به‌طور معمول تصور می‌شود که کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی «شمال-جنوب» و «کریدور میانی (ترانس-خزر)» با یکدیگر در تضاد نیستند، بلکه به‌عنوان مکمل‌هایی برای یکدیگر عمل کرده و به شرکت‌کنندگان این پروژه‌ها اجازه می‌دهند تا مسیرهای ترانزیتی خود را متنوع ساخته و از وابستگی به یک مسیر خاص بکاهند، همچنین ثبات و امنیت ژئواکونومیک نه‌تنها جمهوری آذربایجان، بلکه کل منطقه وسیعی که شامل حوضه‌های دریای سیاه و خزر است را تقویت نمایند.

سیاست «چندجانبه‌گرایی ژئواکونومیک» باکو و شرکایش

با قطع نظر از ساده‌پنداری، تصور اینکه جمهوری آذربایجان در دوره تحولات عمیق در نظام بین‌الملل، رویکرد عمل‌گرایانه‌اش به‌طور کامل مورد پذیرش تمامی بازیگران قرار گیرد، غیرممکن است.

با این حال، به‌عنوان یک گره حمل‌ونقل طبیعی، جمهوری آذربایجان می‌تواند به لطف سیاست «چندجانبه‌گرایی ژئواکونومیک» خود به‌طور همزمان در هر دو پروژه مشارکت نماید. این سیاست به‌وضوح در ایجاد روابط دوجانبه مستقیم با قدرت‌های اصلی که فرستندگان و گیرندگان کلیدی کالا محسوب می‌شوند و نیز با کشورهای بالقوه ترانزیتی نمایان می‌شود.

درخصوص کریدور «شمال-جنوب»، شرکای اصلی آن روسیه و ایران هستند که جمهوری آذربایجان روابط نزدیکی با آن‌ها در قالب‌های دوجانبه و سه‌جانبه و همچنین در بستری‌های مختلف منطقه‌ای، به‌ویژه «3+3»، برقرار می‌سازد.

در رابطه با «کریدور میانی»، اتحادیه اروپا که به‌طور فزاینده‌ای به این پروژه علاقه نشان می‌دهد، نه‌تنها در پروژه «کریدور گازی جنوبی»، بلکه در راستای ابتکار ساخت کابل انرژی برای انتقال برق «سبز» از جمهوری آذربایجان از طریق گرجستان به اروپا به‌عنوان شریک مهم جمهوری آذربایجان فعال بوده است.

همکاری با آسیای مرکزی: میراث مشترک و پیوندهای انرژی

علاوه بر این، جمهوری آذربایجان دارای ریشه‌های تاریخی و فرهنگی مشترکی با کشورهای آسیای مرکزی است که باعث تسهیل همکاری در هر دو سطح دوجانبه و چندجانبه می‌شود.

به‌طور مشخص، جمهوری آذربایجان در زمره «پنج کشور ساحلی خزر» قرار دارد که قزاقستان و ترکمنستان نیز در این گروه حاضرند و نیز به‌عنوان عضو فعال «سازمان کشورهای ترک» که تمامی کشورهای آسیای مرکزی به جز تاجیکستان در آن عضویتی فعال دارند، شناخته می‌شود. با این حال، افق‌های اصلی همکاری مؤثر جمهوری آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی در ایجاد کریدورهای حمل‌ونقل مؤثر در این زمینه متمرکز است.

الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، تأکید کرده است: «زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک جمهوری آذربایجان برای استفاده متقابل سودآور با آسیای مرکزی به‌طور کامل آماده است.»

به تازگی، امکان تأمین انرژی از کشورهای آسیای مرکزی به بازارهای اروپا از طریق جمهوری آذربایجان نیز مورد بررسی قرار گرفته است. 

به‌عنوان مثال، در نوامبر 2024، در حین برگزاری کنفرانس COP29 در باکو، «توافقنامه همکاری استراتژیک در زمینه توسعه و انتقال انرژی سبز بین دولت‌های جمهوری آذربایجان، جمهوری قزاقستان و جمهوری ازبکستان» به امضاء رسید.

به‌طور خلاصه، جمهوری آذربایجان در حال حاضر نقش مهمی در ارتباطات ترانزیتی بین اروپا و آسیای مرکزی ایفا کرده و به‌عنوان نیروی محرکه این فرایندها در حوزه‌های حمل‌ونقل و انرژی محسوب می‌شود.

اتحادیه اروپا، کریدور میانی و چالش‌های ژئوپلیتیکی

در خصوص اتحادیه اروپا، نشانه‌ای عینی از علاقه‌مندی آن به همکاری با کشورهای آسیای مرکزی، نخستین اجلاس «اتحادیه اروپا – آسیای مرکزی» بود که در چهارم آوریل سال جاری در سمرقند برگزار گردید. 

این اجلاس در پس‌زمینه افزایش گسستگی جهانی و بی‌ثباتی ژئوپلیتیکی در نقاط کلیدی تجارت بین‌المللی، بار دیگر به اهمیت حیاتی کریدور میانی (ترانس-خزر) که چین را از طریق آسیای مرکزی، دریای خزر و دریای سیاه به اروپا وصل می‌کند، تأکید ورزید. 

این اجلاس نیز عاری از عناصر ژئوپلیتیک نبوده و اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، تلاشی کرد که دیدگاه توسعه کریدور میانی را به مسأله بازگشایی مرزهای ارمنستان با جمهوری آذربایجان و ترکیه مرتبط سازد.

در حالی که خط آهن «باکو-تفلیس-قارص» در مسیر غربی (اروپایی) از مدتی پیش به طور موفق در حال فعالیت بوده و دارای ظرفیت سالانه‌ای از 1 میلیون تن به 5 میلیون تن افزایش یافته است.

نقش چین در کریدور میانی و مشارکت راهبردی با باکو

برای کریدور میانی، چین می‌تواند به‌عنوان فرستنده عمده کالا عمل کند. جمهوری آذربایجان به تازگی همکاری جامعی را با این کشور برقرار کرده است که ناشی از سفر دولتی الهام علی‌اف به چین و امضای «بیانیه مشترک بین جمهوری آذربایجان و جمهوری خلق چین در مورد تأسیس روابط مشارکت راهبردی همه‌جانبه» به همراه دیگر اسناد است. 

این بیانیه به‌طور خاص به پیوند بین ابتکار چینی «یک کمربند – یک راه» و استراتژی توسعه دولتی جمهوری آذربایجان «احیای جاده ابریشم» و گسترش همکاری دو کشور در حوزه حمل‌ونقل می‌پردازد.

دیپلماسی ترانزیتی آذربایجان: «روابط خوب با همسایگان»

نتایج سفر علی‌اف به چین و مشارکت او در ششمین اجلاس جامعه سیاسی اروپا نشان می‌دهد که برای جمهوری آذربایجان، «چندجانبه‌گرایی ژئوپلیتیکی» یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه یک رویکرد عقلانی و بنیادین برای برقراری روابط بلندمدت و سودمند با همه شرکاست.

تدوین موفقیت این سیاست، همانگونه که رئیس‌جمهور آذربایجان اشاره کرده، به این معنا است که «برای تبدیل شدن به یک کشور ترانزیتی واقعی مهم، باید با همسایگان و همسایگان همسایگان روابط مثبت برقرار کرد.»

/