حضور و سخنرانی عراقچی در کنفرانس خلع سلاح: بررسی موضوعات اصلی نشست ۲۰۲۵
بر اساس گزارش خبرنگار اعزامی گروه سیاست خارجی ایرنا، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در ساعات پایانی روز یکشنبه ۵ اسفند، به شهر ژنو، محل دفاتر اروپایی سازمان ملل متحد پا گذاشت و امروز، دوشنبه در نشست بااهمیت کنفرانس خلع سلاح این سازمان شرکت خواهد کرد.
این کنفرانس که امروز دوشنبه، ۲۴ فوریه ۲۰۲۵ (۶ اسفندماه) در مقر اروپایی سازمان ملل متحد در ژنو آغاز می شود، یکی از رویدادهای برجسته جهانی در زمینه امنیت بین المللی و کنترل تسلیحات تلقی می گردد.
نشست با سخنرانی آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، شروع خواهد شد و در آن اهداف و اولویت های این دوره مشخص خواهد شد.
علاوه بر این، اعضای کنفرانس در روز نخست به طور معمول، برنامه کاری پیشنهادی برای سال ۲۰۲۵ را مورد بررسی و بحث قرار خواهند داد.
این برنامه شامل موضوعاتی نظیر خلع سلاح هسته ای، ممنوعیت تولید مواد شکافت پذیر، ایجاد مناطق عاری از سلاح و کنترل تسلیحات پیشرفته می باشد که تصویب آن به اجماع ۶۵ کشور عضو نیاز دارد.
تلاش برای خلع سلاح
تاریخچه کنفرانس های خلع سلاح به تلاش های بین المللی برای کاهش تسلیحات و جلوگیری از جنگ های خانمانسوز بازمی گردد که ریشه های آن به قرن نوزدهم و به خصوص پس از جنگ جهانی اول می رسد.
اولین تلاش های رسمی برای کنترل تسلیحات در کنفرانس های صلح لاهه (۱۸۹۹ و ۱۹۰۷) پیگیری شد. این نشست ها به پیشنهاد نیکلای دوم، تزار روسیه، برگزار گردید و هدف آن محدود کردن تسلیحات و جلوگیری از جنگ بود. اگرچه نتایج آن محدود بود، اما زمینه ساز بحث های آینده در این مورد گردید. ویرانی های ناشی از جنگ جهانی اول (۱۹۱۴۱۹۱۸) نشان داد که رقابت تسلیحاتی بدون نظارت می تواند به فاجعه ای بزرگ منجر شود و این موضوع انگیزه ای برای تأسیس نهادهای بین المللی پس از جنگ گردید.
پس از شکل گیری جامعه ملل (League of Nations) در سال ۱۹۱۹، خلع سلاح به یکی از اهداف اصلی آن تبدیل گشت.
بند ۸ اساسنامه جامعه ملل درخواست کرد تا کشورها تسلیحات خود را به حداقل ممکن برای امنیت ملی خود کاهش دهند. کنفرانس خلع سلح ژنو (۱۹۳۲۱۹۳۴) با مشارکت ۶۰ کشور برگزار شد و هدفش کاهش تسلیحات متعارف و جلوگیری از جنگ بود. اما به دلیل خروج آلمان (۱۹۳۳) و افزایش رقابت تسلیحاتی، این کنفرانس با ناکامی مواجه شد.
پس از جنگ جهانی دوم و بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی، خلع سلاح به یکی از اولویت های سازمان ملل تبدیل شد. اولین قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل (۱ ژانویه ۱۹۴۶) خواستار حذف تسلیحات اتمی و کنترل انرژی هسته ای گردید.
کمیسیون خلع سلاح سازمان ملل (۱۹۴۶۱۹۵۲) با هدف مذاکره درباره خلع سلاح هسته ای و متعارف شکل گرفت، اما به دلیل تنش های جنگ سرد و اختلافات میان ایالات متحده و شوروی، در این حوزه نتوانست پیشرفت قابل توجهی داشته باشد.
در دوران جنگ سرد و همزمان با گسترش نهادهای بین المللی، کمیته ده گانه خلع سلاح (۱۹۵۹۱۹۶۰) با مشارکت ۵ کشور از بلوک غرب و ۵ کشور از بلوک شرق شکل گرفت. این کمیته سعی در پیگیری مذاکرات در این زمینه داشت، اما به دلیل تنش های موجود فعالیتش متوقف شد.
پس از این دوره، کمیته هجده گانه خلع سلاح (۱۹۶۲۱۹۶۹) با افزایش تعداد اعضا مذاکره بر سر معاهداتی مانند معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) را آغاز کرد که در سال ۱۹۶۸ به اتمام رسید.
کمیته کنفرانس خلع سلاح (۱۹۶۹۱۹۷۸) که به نام CCD شناخته می شود، فعالیت های قبلی را با عضویت گسترده تری ادامه داد و پایه گذار معاهداتی مانند کنوانسیون منع تسلیحات میکروبی (BWC، ۱۹۷۲) گردید.
در نشست ویژه مجمع عمومی سازمان ملل (SSODI، ۱۹۷۸) ساختار کنفرانس خلع سلاح فعلی با عنوان “Conference on Disarmament” (CD) به تصویب رسید. این کنفرانس از سال ۱۹۷۹ به عنوان تنها نهاد چندجانبه مذاکراتی در زمینه خلع سلاح در ژنو آغاز به کار کرده است.
کنفرانس خلع سلاح در طول تاریخ خود نقش محوری در تدوین معاهدات بین المللی ایفا کرده است؛ هرچند معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT، ۱۹۶۸) قبل از تأسیس رسمی CD به اتمام رسید، اما مذاکرات آن در نهادهای قبلی انجام گشته است.
کنوانسیون منع تسلیحات میکروبی (BWC، ۱۹۷۲) نیز به عنوان نخستین معاهده برای ممنوعیت یک دستۀ خاص از سلاح های کشتار جمعی، از دستاوردهای کنفرانس خلع سلاح به شمار می آید. معاهده منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT، ۱۹۹۶)، نتیجه مذاکرات مستقیم کنفرانس است، اما هنوز به دلیل عدم تصویب برخی کشورها قابلیت اجرایی نیافته است.
با این حال، کنفرانس خلع سلاح در مسیر خود با چالش هایی نیز روبه رو شده است؛ از اواخر دهه ۱۹۹۰، کنفرانس با بن بست هایی مواجه گردید. اختلافات میان قدرت های بزرگ (مانند ایالات متحده، روسیه و چین) و مسائلی مانند خلع سلاح هسته ای یا ممنوعیت تولید مواد شکافت پذیر، روند پیشرفت را متوقف کرده است. همچنین در سال های اخیر پیشنهاداتی برای اصلاح ساختار کنفرانس یا افزایش اعضا مطرح شده، اما به اجماع نرسیده اند.
ایران به صورت مداوم خواستار خلع سلاح کامل و قابل راستی آزمایی کشورهای دارای سلاح هسته ای بوده و از سیاست های دوگانه غرب در قبال برنامه هسته ای خود انتقاد کرده است. در سال های اخیر، به خصوص پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، ایران از کنفرانس خلع سلاح بهره برداری کرده تا حق خود در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای را بررسی کند و به تحریم ها انتقاد کند.
کنفرانس خلع سلاح
کنفرانس خلع سلاح (Conference on Disarmament CD) در سال ۱۹۷۸ میلادی بنیان گذاری شد و به عنوان تنها نهاد مذاکراتی چندجانبه بین المللی با هدف بحث و تدوین معاهدات خلع سلاح شناخته می شود.
ریشه های این کنفرانس به تلاش های بین المللی پس از جنگ جهانی دوم برای کاهش تسلیحات و جلوگیری از گسترش سلاح های کشتار جمعی بازمی گردد. کنفرانس خلع سلاح عنوان نهادهای گذشته مانند «کمیته خلع سلاح» را جایگزین کرده و از سال ۱۹۸۴ به نام فعلی خود مشغول به کار است. این نهاد مسئول تدوین معاهداتی نظیر کنوانسیون منع تسلیحات میکروبی (BWC) و معاهده منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) می باشد.
هدف اصلی کنفرانس خلع سلاح تقویت صلح و امنیت جهانی از طریق مذاکره برای کاهش تسلیحات، بخصوص سلاح های هسته ای و دیگر تسلیحات کشتار جمعی است.
این کنفرانس در پی دستیابی به توافق هایی برای:
• خلع سلاح کامل و قابل راستی آزمایی سلاح های هسته ای
• جلوگیری از رقابت تسلیحاتی در فضا و زمین
• ایجاد مناطق بدون تسلیحات کشتار جمعی (مانند خاورمیانه)
• ارائه تضمین های امنیتی به کشورهای غیرهسته ای
• کنترل تسلیحات متعارف و غیرمتعارف است.
کنفرانس خلع سلاح در کاخ ملل (Palais des Nations) در ژنو برگزار می شود و وابسته به ۶۵ کشور عضو است که نمایندگان تمام نواحی جغرافیایی و قدرت های هسته ای را شامل می شود.
ریاست این کنفرانس به صورت دوره ای و معمولاً به مدت چهار هفته تغییر می کند و هر سال در سه نشست جداگانه (از ژانویه تا سپتامبر) برگزار می شود. دبیرکل کنفرانس، مدیر کل دفتر سازمان ملل در ژنو است و گزارشی سالانه از فعالیت ها به مجمع عمومی سازمان ملل ارائه می شود.
نشست سال ۲۰۲۵ که از امروز کار خود را آغاز می کند، تا سپتامبر ادامه خواهد داشت. برنامه کاری این نشست معمولاً در ابتدای سال از سوی اعضا تعیین و به تأیید هیئت مشورتی دبیرکل سازمان ملل می رسد. با توجه به تحولات اخیر جهانی، انتظار می رود موضوعات زیر در اولویت قرار بگیرد:
۱. خلع سلاح هسته ای: تمرکز بر اجرای تعهدات معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) و فشار بر کشورهای دارنده سلاح هسته ای برای کاهش موجودی های خود.
۲. مناطق عاری از سلاح: بحث درباره خاورمیانه عاری از سلاح های کشتار جمعی، به خصوص با توجه به تنش های منطقه ای.
۳. کنترل تسلیحات نوین: بررسی رقابت تسلیحاتی در فضا و فناوری های نوین مانند سلاح های سایبری و هوش مصنوعی.
۴. امنیت جهانی: ارائه راهکارهایی برای کاهش تهدیدات ناشی از تسلیحات متعارف و غیرمتعارف.
ایران و کنفرانس خلع سلاح
ایران از زمان تأسیس کنفرانس خلع سلاح ملل متحد (Conference on Disarmament CD) در سال ۱۹۷۸ به عنوان یکی از اعضای اولیه در این نهاد بین المللی حضور داشته و نقش فعالی ایفا کرده است. این عضویت پس از تصویب نشست ویژه مجمع عمومی سازمان ملل (SSODI) در سال ۱۹۷۸ به مرحله اجرا درآمد که ساختار کنفرانس را تعریف نمود.
در دهه ۱۹۸۰، ایران که درگیر جنگ با عراق بود، از این کنفرانس به عنوان تریبونی برای طرح مسائل مربوط به تسلیحات شیمیایی استفاده نمود.
ایران به طور مکرر استفاده عراق از سلاح های شیمیایی را محکوم کرد و خواستار تقویت معاهدات بین المللی در این زمینه شد.
جمهوری اسلامی ایران همچنین در مذاکراتی که به تدوین معاهده منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) در سال ۱۹۹۶ منجر گردید، مشارکت داشت. ایران این معاهده را امضا کرده اما تاکنون به تصویب پارلمان خود نرسانده است.
تهران در سال های اخیر به طور مستمر در جلسات کنفرانس حضور داشته و مواضع خود را در مورد خلع سلاح هسته ای، کنترل تسلیحات و ایجاد مناطق عاری از سلاح های کشتار جمعی (به ویژه در خاورمیانه) بیان کرده است.
یکی از نکات بارز حضور ایران، پیشنهاد مکرر «ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای» بود که از دهه ۱۹۷۰ توسط ایران و مصر مطرح گردیده و در قطعنامه های سازمان ملل مورد تأکید قرار گرفته است. ایران این موضوع را به ویژه در برابر توانمندی های هسته ای اسرائیل پیگیری کرده است.
ایران با توجه به سیستم چرخشی الفبایی کنفرانس، چندین بار ریاست دوره ای چهار هفته ای را بر عهده داشته است. به عنوان مثال:
• در سال ۲۰۱۷، ایران به عنوان رئیس کنفرانس، بر لزوم خلع سلاح کامل هسته ای تأکید ورزید.
• در سال ۲۰۲۴، علی بحرینی، نماینده دائمی ایران در ژنو، از مارس تا مه در دو دوره چهار هفته ای (ماه مارس و ماه مه) ریاست کنفرانس را بر عهده گرفت. در این دوره، ایران تأکید بر اجرای تعهدات کشورهای هسته ای برای محو کامل تسلیحات هسته ای، پایان روند رقابت تسلیحاتی و تأمین امنیت برای کشورهای غیرهسته ای را مورد توجه قرار داد.
این ریاست ها معمولاً فرصت هایی برای ایران فراهم آورده تا مواضع خود را با قدرت بیشتری معرفی کند، هرچند بدلیل نیاز به اجماع در کنفرانس، پیشرفت عملی این دوره ها محدوده ای داشته است.
جمهوری اسلامی ایران پیوسته خواستار خلع سلاح کامل و قابل راستی آزمایی کشورهای دارای سلاح هسته ای بوده و از سیاست های دوگانه غرب در قبال برنامه هسته ای خود انتقاد کرده است.
در سال های اخیر، به ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸، ایران از کنفرانس خلع سلاح به منظور دفاع از حق خود در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و انتقاد از تحریم ها بهره برداری کرده است.
