«تضمین» ها: دشوارترین قسمت گفتگوهای ایران و آمریکا

حمید ابوطالبی، معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور در دوره روحانی، یادداشتی را در جماران با عنوان «روابط ایران و آمریکا، تضمین مستحکم» منتشر کرده است:

یکی از پیچیده ترین و سخت ترین جنبه های مذاکرات میان ایران و آمریکا، مبحث «تضمین» ها می باشد؛ موضوعی حساس و دشوار که دستیابی به توافق در آن حقیقتاً چالش برانگیز است. زیرا تمامی موارد بر اساس تضمین ها بنا شده است و تضمین مستحکم به معنای وجود «اعتماد کامل» است. برجام نیز به همین معضل دچار بود و محرومیت از تضمین های عینی، سیر تحولات آن را تحت تاثیر قرار داد. این نقیصه، علی رغم پذیرش مکانیسم ماشه در قطعنامه ۲۲۳۱، نظارت کامل آژانس و پذیرش پروتکل الحاقی، در نهایت موجب شکست برجام شد.

اکنون نیز دو طرف مذاکره با بحران های جدی در این زمینه مواجه هستند:

۱) ایالات متحده با چالشی بزرگ روبروست: دشواری در فراهم آوردن «تضمینی عینی و معتبر» به منظور اطمینان از اینکه برنامه ی هسته ای ایران از مسیر خود منحرف نخواهد شد. در حالی که ارائه ی چنین تضمینی همواره با مشکلات فنی همراه بوده، ویتکاف، نماینده ی رئیس جمهور آمریکا، به شیوه ای زیرکانه، این موضوع را به صورت یک «محدوده» معرفی کرده است: «از غنی سازی در سطح ۳.۶۷ درصد تا برچیدن کامل برنامه ی غنی سازی ایران». این رویکرد به منزله ی اظهاراتی متناقض در نظر گرفته شده است!

۲) ایران نیز در این راستا با دو چالش مواجه است: نخست، چگونه می تواند «تضمینی عینی و قابل پذیرش» را برای عدم انحراف در برنامه ی هسته ای خود ارائه دهد؛ و دوم، اینکه چگونه می تواند تضمینی از ایالات متحده برای عدم خروج از هر نوع توافق و رفع کامل تحریم ها بگیرد.

الف) مقوله «تضمین ها» در مذاکرات جدید ایران و آمریکا

ایران و آمریکا تاکنون دو دور مذاکره انجام داده اند که هردو طرف، از روند آن به عنوان مثبت یاد کرده اند. بررسی فعالیت های دیپلماتیک هر دو طرف، اعم از در جریان دو دور مذاکره ی گذشته و همچنین در فاصله ی باقی مانده تا دور آتی، نشان می دهد که مسأله ی تضمین همچنان سایه ای سنگین بر سر مذاکرات افکنده است.

از این رو، به نظر می رسد که تا به حال دو مجموعه پیشنهاد اصلی در این خصوص در روند مذاکره ارائه شده است:

نخست) مجموعه پیشنهادات ایران:

A) ایران در تلاش است تا برای ارائه ی «تضمین عینی»، بر دو محور اساسی تکیه کند:

•محور اول: تضمین از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA)

مدیرکل آژانس نیز به دنبال اجرایی کردن نقش کلیدی خود در این زمینه است و از طریق سفرهای متعدد از تهران تا رم، در تلاش است تا اثربخشی این نقش را به اثبات برساند. با این حال، تجربه ی برجام نشان داد که این چنین تضمینی چندان مؤثر نیست. نظر آمریکا این است که این نوع تضمین اگرچه معتبر است، اما عینی و دائمی به شمار نمی رود و به دلیل وجود بازیگران متعدد، همواره با ابهاماتی روبروست. دیدارهای کم سابقه و اظهارات غیرشفاف از سوی مدیرکل آژانس نیز بر بی اعتباری این مسیر افزوده است.

•محور دوم: تضمین از سوی قدرت های ثالث و مشارکت دیگر کشورها در غنی سازی

این گزینه ممکن است برای دولت ترامپ قابل لمس تر از مسیر آژانس به نظر برسد. به این ترتیب که کشورهایی مانند روسیه یا چین مشابه تضمین هایی که در توافق ایران و عربستان به عمل آمد با مشارکت در برنامه ی هسته ای ایران، اطمینان دهند که این برنامه به سمت نظامی گری سوق نخواهد یافت؛ یا اینکه سایر کشورها به غنی سازی ایران بپیوندند. سفرهای ویتکاف و وزیر امور خارجه ی ایران به روسیه و دیدار با رئیس جمهور این کشور، همچنین احتمال سفر به چین، می تواند در این راستا قابل تفسیر باشد.

B) اما ایران در راستای «گرفتن تضمین عینی» از ایالات متحده برای عدم خروج از توافق و رفع تحریم ها نیز با چالش های جدی تری روبروست. به نظر می رسد در این زمینه، سه محور اصلی مورد توجه ایران باشد:

•محور اول: تصویب توافق در سنای آمریکا

ایران به طرف آمریکایی واگذار کرده که چگونه می توان به این هدف دست یافت، و ظاهراً تنها راه عینی برای ایران، تأیید سنا است.

•محور دوم: سرمایه گذاری آمریکا در ایران

طبق اظهارات مقامات ایرانی، این نظر وجود دارد که اگر ایالات متحده در ایران سرمایه گذاری کند، این خود می تواند به عنوان نوعی تضمین برای عدم خروج از توافق در نظر گرفته شود. اما این ایده به دلیل نبود رابطه سیاسی با آمریکا با تردیدهای جدی مواجه است؛ چراکه سرمایه، به طور طبیعی محتاط ترین عامل در اقتصاد است و بدون تضمین های سیاسی و امنیت واقعی، جابه جایی انجام نمی شود.

•محور سوم: عدم انتقال تحریم ها به زمینه های دیگر و مواجه نشدن با تحریم های جدید

با توجه به اینکه مذاکرات تنها به بحث هسته ای محدود شده است، حتی پس از توافق و رفع تحریم های هسته ای، ایران همواره نگران خواهد بود که ایالات متحده تحریم هایی مشابه را تحت عناوینی دیگر، مانند برنامه ی موشکی، فضایی یا مسائل منطقه ای اعمال کند. افزون بر این، ایران خواهان اطمینانی است که این تحریم ها از سوی کشورهای اروپایی جایگزین نخواهند شد؛ و ایالات متحده با در دست داشتن کلیه ی فرآیندهای رفع تحریم ها، قدرت چانه زنی بیشتری پیدا نکند.