سعیدرضا عاملی رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در نشست هم‌اندیشی اعضای دفتر حمایت از جامعه نخبگانیِ مرکز خدمات حوزه‌های علمیه کشور و حوزه علمیه اصفهان، به تبیین ریشه‌های تحول‌خواهی در انقلاب اسلامی، اهداف مندرج در بیانیه گام دوم انقلاب و ضرورت بنیادین تحول در حوزه علوم انسانی پرداخت.
در ابتدای سخنان خود، پیروزی انقلاب اسلامی ایران در دوران مدرن را در راستای «تحول» تعریف کرد و هدف امام راحل (ره) از این تحول را «استقرار حکمرانی اسلامی در جامعه» دانست.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی با اشاره به طرح مشهور رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، با عنوان «انسان ۲۵۰ ساله» که در سلسله سخنرانی‌های ایشان در کنگره جهانی حضرت رضا (ع) طی سه سال مطرح و بعدها به کتابی تبدیل شد خاطرنشان کرد: «ایشان می‌فرمایند ائمه علیهم‌السلام همگی در پی تشکیل حکومت اسلامی بودند و باور داشتند که بدون حکومت اسلامی، اساس لازم برای پیاده‌سازی اسلام در جامعه تحقق نمی‌یابد.» این دیدگاه، مبنایی برای ضرورت حکمرانی و اجرای احکام الهی در سطوح کلان جامعه ارائه می‌کند.
تبیین اهداف سه‌گانه بیانیه گام دوم
عاملی در بخش دیگری از سخنان خود به بیانیه «گام دوم انقلاب» اشاره کرد؛ بیانیه‌ای که رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۹۷ و در پایان چهل‌سالگی انقلاب آن را به مثابه «طرحی برای آینده انقلاب» ارائه دادند.
وی سه محور کلیدی این بیانیه را چنین تشریح و تأکید کرد که بدون خودسازی نمی‌توان آسیب‌هایی را که در دهه نخست انقلاب وجود داشت، جبران کرد و تقوای الهی بسیاری از مسائل و آسیب‌های اجتماعی را برطرف می‌سازد. هدف دوم جامعه‌پردازی است، وی این هدف همچون «کار زرگری در عرصه اجتماعی» توصیف کرد؛ فرایندی که طی آن، اسلام در جامعه پیاده می‌شود و به یک «خواست و گرایش اجتماعی» تبدیل می‌گردد که مردم با اشتیاق به آن سمت حرکت می‌کنند. بالاترین و اصلی‌ترین هدف، تمدن نوین اسلامی است که «رکن رکین» آن همان «رکن اکبر»، یعنی توحید است.
عاملی توضیح داد: این طرح کلی اندیشه اسلامی از ایمان آغاز می‌شود، به توحید می‌رسد و سپس نبوت و ولایت را به‌عنوان ارکان اصلی این تمدن معرفی می‌کند.
علوم انسانی؛ کانون تحول و دغدغه دیرین متفکران مسلمان
عاملی «علوم انسانی» را به سبب نقش محوری انسان، قلب و مرکز تحولات علمی دانست و کیفیت «هوای» تنفسی این علوم را تعیین‌کننده ارزیابی کرد.
وی یادآور شد: «اگر هوای سالمی در علوم انسانی تنفس شود، روشنفکری متعالی شکل می‌گیرد که از اندیشه‌هایی برخاسته است که موجب نجات بشر می‌شود؛ اما اگر این هوا آلوده باشد، آثار آسیب‌زا به دنبال خواهد داشت.»
وی «تحول در علوم انسانی» را دغدغه‌ای دیرینه در میان متفکران مسلمان حتی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی توصیف کرد و به جریان‌های روشنفکری در جهان اسلام اشاره نمود که ایده‌هایی مانند «اسلامی‌سازی علوم» را در کشورهایی همچون مالزی، اندونزی و عربستان مطرح ساختند. در ایران نیز این موضوع بلافاصله پس از انقلاب وارد برنامه‌های دانشگاهی شد.
عاملی «بومی‌سازی علم» را نخستین و جدی‌ترین دغدغه در عرصه تحول علوم انسانی دانست؛ دغدغه‌ای که به باور او تنها از این مسیر می‌توان «مسائل خودمان را حل کنیم».
وی در توضیح پیچیدگی این موضوع به پیوند علم و هویت اشاره کرد و هشدار داد: اگر راهی پیدا نکنیم و در این حوزه دچار تشویش شویم، هویت‌های نامعین و هویت‌های چندرگه پدید می‌آیند.
او برای توضیح این تعارض، از تعبیر زیبایی در حکایت‌های مولانا بهره برد: حکایت فردی است که بر شتری سوار است؛ شتر میل به آشیانه خود دارد و سوار نیز میل به آشیانه خویش، اما این دو در دو جهت مخالف حرکت می‌کنند. وقتی حامل و محمول جهت‌های متفاوتی دارند، کشش‌هایی ایجاد می‌شود که نمی‌تواند به تحول بینجامد.
به باورعاملی، بومی‌سازی امری پذیرفته‌شده است و نمونه روشن آن در تجربه تاریخی ژاپن پس از اصلاحات میجی قابل مشاهده است؛ دورانی که امپراتور ژاپن هم‌زمان دو شعار «جهانی‌گرایی» (گشودن درهای جهان) و «بومی‌سازی» را مطرح کرد. ژاپنی‌ها در تعامل با غرب بسیار سخت‌گیر بودند و در پذیرش ایده‌های جدید، رویکردی انتقادی اتخاذ می‌کردند تا نظریه‌ها پیش از ورود به اقتصاد و فرهنگ بومی به‌طور جدی نقد شوند.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در تقابل با دو نگاه «ملی‌گرایی» و «جهانی‌گرایی»، از «اسلامی‌سازی» به‌عنوان «نگاه سوم» یاد کرد؛ نگاهی که هدف آن پیشرفت جمهوری اسلامی ایران است و نباید با دکترین نظام در تعارض قرار گیرد.
وی با اشاره به تأسیس شورای اسلامی‌سازی علوم انسانی در سال ۱۳۸۸ و شکل‌گیری آن به دنبال دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب، به طرح دو پرسش کلیدی در آن زمان اشاره کرد آیا علوم انسانی فعلی با اندیشه اسلامی تناسب دارد؟ و آیا برای فارغ‌التحصیلان این علوم، شغلی متناسب تعریف شده است؟
عاملی با تأکید بر اهمیت پرسش دوم در حوزه اشتغال، نتایج یکی از بررسی‌های اخیر را «تکان‌دهنده» عنوان کرد و گفت: اخیراً بررسی کردیم؛ در مشاغل دولتی آزمون استخدامی برگزار می‌شود. سازمان امور اداری و استخدامی یک آزمون برگزار می‌کند؛ در آن آزمون، ۷۲ درصد رشته‌های علوم انسانی، رشته شغلی ندارند.
وی نبود تعریف شغلی برای این حجم از رشته‌ها را ناشی از آن دانست که «شالوده و بنیان» علوم انسانی موجود با «علوم انسانی غربی» گره خورده و اقدامات صورت‌گرفته برای حل این مسئله بسیار محدود بوده است.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در ادامه نشست تأکید کرد که هرچند اصلاحات کنونی در ساختار علوم انسانی ضروری است، اما این اصلاحات «همچون ساختمانی است که تغییر کرده ولی پیکره آن همچنان غربی است». وی توضیح داد که علوم غربی با شالوده‌ای غیرالهی و متناسب با جامعه غرب شکل گرفته و به‌طور کامل قادر به حل مسائل بومی ایران نیست؛ زیرا علمی که مسئله‌ای در لندن را حل می‌کند، لزوماً نمی‌تواند مسئله بومی ما را حل کند.
ملاک اصلی در مفید بودن دانش: تناسب با متغیرهای بومی و آرمان الهی
عاملی، معیار سودمندی یک «تجربه دانشی» را تناسب آن با «متغیر اصلی» جامعه ایران و مسیر آرمان‌های آن دانست. وی تأکید کرد: تجربه دانشی برای ما مفید است که بتواند با آن متغیر اصلی که در جامعه به‌کار می‌گیریم، تناسب داشته باشد؛ اما اگر دانشی در جهت مسیر ما قرار نگیرد، نمی‌تواند برای جامعه مفید واقع شود.
وی افزود: همچنان می‌توانیم مسیر بازآرایی علوم انسانی و علوم اجتماعی را متناسب با اندیشه الهی، مسائل بومی ایران و آرمان اصلی که همان تمدن نوین اسلامی است، دنبال کنیم؛ مسیری که البته آسان نیز نیست.
رئیس شورای تحول به درج تکالیف مهم و اساسی برای علوم انسانی در مراحل نهایی تدوین برنامه هفتم توسعه اشاره کرد و تصریح کرد: اگر ماده ۱۱۹ بند ۲۳ برنامه هفتم را ملاحظه کنید، در آن بر روزآمدسازی علوم انسانی، بازنگری در رشته‌های این حوزه، تدوین کتب مرجع و همچنین تعریف ساختار رشته‌ای که منجر به تطبیق رشته‌ها با مشاغل و نیازهای شغلی جمهوری اسلامی شود، تأکید شده است.
شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های نرم
عاملی یکی از مهم‌ترین تحولات موردنظر را ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه علوم انسانی برشمرد. وی یادآور شد که متأسفانه مفهوم فناوری به اشتباه صرفاً معادل «فناوری سخت» تلقی شده، در حالی که فناوری یک «بسته» است و می‌تواند بر پایه علوم انسانی فرآیندهای گوناگون را تسهیل و کارآمد کند.
او با اشاره به اهمیت رابطه علم، صنعت و پیشرفت، تأکید کرد که حوزه علوم انسانی نیز نیازمند شرکت‌های دانش‌بنیان است. به گفته وی، مسیر شکل‌گیری این شرکت‌ها فراهم شده و معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور آمادگی دارد تا از ۳۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر حمایت کند. این شرکت‌ها می‌توانند تعریف مشخص و دقیقی از فعالیت‌های امکان‌پذیر در این عرصه ارائه دهند.
نقش علوم انسانی در حل معضلات اجتماعی
عاملی با ذکر نمونه‌ای از چالش‌های اجتماعی، اهمیت نقش شرکت‌های دانش‌بنیان علوم انسانی را ملموس ساخت. وی به افزایش نگران‌کننده تعداد خانواده‌های تک‌سرپرست در ایران اشاره کرد و گفت که آمار این خانواده‌ها به‌صورت ناگهانی رشد یافته است: حدود ۱۲.۵ درصد از ۲۶ میلیون خانواده کشور، توسط مادر اداره می‌شود.
او افزود که هم‌زمان، نرخ طلاق و میانگین سن ازدواج در میان زنان و مردان نیز افزایش یافته است. این وضعیت نشان می‌دهد که علوم انسانی باید به‌صورت تخصصی و مسئله‌محور به حل این مسائل بپردازد.
رئیس شورای تحول، مسئله رشد جمعیت را دغدغه اصلی رهبر معظم انقلاب دانست و تأکید کرد که اگر هشدارهای ایشان نبود، این موضوع جدی گرفته نمی‌شد.
وی با اشاره به سیاست‌های گذشته که موجب کاهش رشد جمعیت و حتی رسیدن به سطح رشد منفی شد، خاطرنشان کرد: قوانین کاهش رشد جمعیت اجرا شد و نتیجه آن کاهش نرخ رشد و تمایل به رشد منفی بود.
او بر این نکته تأکید کرد که حل مسائل حیاتی کشور از جمله بحران جمعیتی در گرو تحول، بازآرایی و کارآمد سازی علوم انسانی متناسب با مبانی و نیازهای بومی جمهوری اسلامی ایران است.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در بخش پایانی سخنان خود در نشست هم‌اندیشی، تمرکز بحث را بر تحلیل وضعیت اجتماعی کشور و تأثیر فناوری‌های نوین بر «همبستگی اجتماعی» و «اقتصاد جهانی» معطوف ساخت. وی ضمن اذعان به وجود نارضایتی‌های واقعی در جامعه، بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت علوم انسانی برای تقویت سرمایه اجتماعی تأکید کرد.
وفاداری مردم به انقلاب و خطر «بازنمایی معادله یکی مساوی همه»
عاملی با اشاره به درک عمیق مردم از شرایط حساس کشور، حضور پرقدرت آنان در بزنگاه‌هایی همچون ۲۲ بهمن را نشانه وفاداری و پویایی انقلاب دانست. وی تصریح کرد که مردم، با وجود واقعیت‌هایی نظیر «فساد»، «اختلاس» و «نامرادی‌ها» که آزاردهنده است و دشمن نیز آن‌ها را برجسته می‌کند به‌خوبی تهدیدهای اساسی علیه انقلاب اسلامی را تشخیص می‌دهند.
او هشدار داد که یکی از «تکنیک‌های جنگ نرم» دشمن، استفاده از «بازنمایی معادله یکی مساوی همه» است: دشمن مسائل را پررنگ کرده و از یک مورد، تصویری عمومی و فراگیر می‌سازد و آن را به‌عنوان یک نماد اجتماعی برجسته می‌کند. هنگامی که این بازنمایی بسیار قوی باشد، می‌تواند معادله یکی مساوی همه را شکل دهد.
عاملی با اشاره به جنگ دوازده‌روزه اخیر، آن را نقطه عطفی در تاریخ مواجهه ایران با دشمنان توصیف کرد که پیام روشنی صادر کرده است: انقلاب اسلامی زنده و پویاست و جمهوری اسلامی مورد تقاضای ملت ایران است.
وی بر این اساس تأکید کرد که باید شاخص‌ها و عواملی را شناسایی کرد که موجب تقویت «سرمایه اجتماعی» و «همبستگی ملی» می‌شوند و علوم انسانی در این مسیر جایگاهی اساسی دارد.
منبع انبوه کاربران: قدرت نوین فناوری و نقش کاربر-کنشگر
رئیس شورای تحول، مهم‌ترین عامل تقویت یا تضعیف همبستگی اجتماعی را ظهور «فناوری‌های جدید» دانست که قدرت و دامنه اثرگذاری آن‌ها نسبت به فناوری‌های گذشته، به‌مراتب گسترده‌تر است. وی با اشاره به منطق «منبع انبوه» (Crowdsourcing) در فضای مجازی توضیح داد: نزدیک به ۷۰ میلیون کاربر فعال در فضای مجازی در ایران وجود دارد که هر یک از آنان به منبعی برای کنش اجتماعی تبدیل شده‌اند.
او تفاوت بنیادین فضای کنونی با گذشته را در تغییر «مکان» به «فضا» دانست؛ بدین معنا که در گذشته، کنش اجتماعی محدود به مکان و محیط جغرافیایی بود و تأثیرگذاری به‌تدریج و با سرعت کم رخ می‌داد، اما اکنون فضای مجازی بستری فراهم کرده است که در آن، کاربر که پیش‌تر تنها «مخاطب» و «دریافت‌کننده» بود، به «بازنشر کننده»، باز تولیدکننده» و حتی «عامل محوری» در شکل‌دهی روندهای اجتماعی تبدیل شده است.
وی تأکید کرد که این «قدرت فرد» و ظرفیت «منابع انبوه»، می‌تواند «در خدمت حرکت مردمی برای احیای فرهنگ اسلامی، در مسیر پیشرفت جمهوری اسلامی و در جهت تحقق شاخص‌های تمدن اسلامی» قرار گیرد؛ اما در مقابل، دشمنان به‌ویژه رژیم صهیونیستی مهم‌ترین ابزار تخریب و جنگ نرم خود را نیز از همین شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به کار می‌گیرند.
عاملی تأکید کرد که فضای مجازی صرفاً یک تحول فناورانه جزئی نیست، بلکه «تغییری بنیادین در فناوری» است که زیست‌بوم زندگی انسان را به‌طور کامل تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
وی برای تبیین اهمیت اقتصادی این فضا به ارزش بازار رمز ارزها اشاره کرد که اکنون حدود دو درصد تولید ناخالص جهانی را تشکیل می‌دهد و کل اقتصاد این محیط به حدود ۱۰ تریلیون دلار رسیده است.
او هشدار داد که امروز «خریدهای مردم، تفریح، ارتباطات، نظام بانکداری، خدمات دولتی و سازوکار حکمرانی» همگی به فضای مجازی منتقل شده‌اند و این واقعیت، نیازمند بازنگری و تحول در دکترین دولت است.
هوش مصنوعی؛ راه‌حل ناترازی‌های کشور
رئیس شورای تحول به دیدار خود با رئیس‌جمهور اشاره کرد و گفت در حوزه‌های انرژی، آب و منابع اساسی با مسئله «ناترازی» روبه‌رو هستیم و راه‌حل بنیادی این چالش‌ها «هوش مصنوعی» است. او هوش مصنوعی را کلید «استفاده بهینه از منابع» دانست و شاخص اصلی بهره‌وری را «نسبت داده به ستانده» معرفی کرد؛ نسبتی که با استقرار هوش مصنوعی در حکمرانی قابل ارتقا است.
وی بر ضرورت پذیرش منطق‌های جدید برخاسته از هوش مصنوعی و فضای مجازی تأکید کرد و مهم‌ترین سرمایه جامعه را نه سرمایه مادی، بلکه «سرمایه اسلام و معنویت» عنوان نمود.
منطق بی‌نهایت در اقتصاد فضای مجازی و ضرورت تحول در حکمرانی
عاملی با تبیین منطق نوظهور اقتصادی در بستر هوش مصنوعی و فضای مجازی، به مفهوم «بهره‌وری مجازی» اشاره کرد. وی گفت: «اگر ستانده ما منطقی باشد، در این منطق ریاضی هر عددی که به سمت بی‌نهایت میل کند، برابر با بی‌نهایت است.»
او توضیح داد که در عرصه داده، هرچه میزان داده افزایش یابد، ظرفیت‌های حاصل از آن نیز «به سمت بی‌نهایت» حرکت می‌کند؛ منطقی که یک «اقتصاد جدید» را رقم می‌زند.
او با مثال‌زدن از بانکداری الکترونیک گفت: در بانکداری شعبه‌ای، ارائه یک خدمت به یک فرد مانع ارائه خدمت به دیگری است؛ اما در فضای الکترونیک، خدمات مانند نعمت‌های بهشتی‌اند؛ هرقدر خدمت بگیرید، خدمت دیگری محدود نمی‌شود.
به گفته وی، فهم این منطقِ بهره‌وری مجازی، ساختار اقتصادی کشور و وزارتخانه‌ها را ناگزیر به تغییر می‌کند و الگوی حکمرانی باید به سمت حکمرانی الکترونیک و حکمرانی هوشمند حرکت کند.
هوشمندسازی؛ حذف دیوان‌سالاری و واسطه‌ها
رئیس شورای تحول، معنای ساده هوشمندسازی را «حذف ارتباط‌گر و ارتباط‌گیر» دانست. او با بیان اینکه وظیفه اصلی دولت ارائه خدمات است، تأکید کرد: حدود ۷۰ درصد خدمات دولتی از جنس بوروکراسی و دیوان‌سالاری است و می‌توان با هوشمندسازی و بهره‌گیری از فضای مجازی و هوش مصنوعی این واسطه‌ها را حذف کرد: هوشمندسازی یعنی حذف ارتباط‌گر و ارتباط‌گیر؛ باید خیر فضای مجازی و هوش مصنوعی را بگیریم و جای شر آن را پر کنیم.
وی از نخبگان حوزه علمیه درخواست یاری کرد و گفت خداوند راه مهمی را پیش روی ما قرار داده است. او بار دیگر «سرمایه اسلام» را مهم‌ترین سرمایه جامعه دانست و تأکید کرد که این سرمایه باید در زندگی واقعی کارآمد شود.