چرا عربستان به بهبود روابط با ایران واکنش مثبت نشان داد؟
به گزارش گروه سیاست خارجی ایرنا، اندیشکده «شورای سیاست خاورمیانه» در فصلنامه جدید خود به مطلبی با عنوان «سیاست ایران در قبال همسایگانش» پرداخته است که این گزارش مفصل طی روزهای آینده در چهار بخش منتشر خواهد شد که پیش‌تر بخش اول و دوم آن منتشر شده است. لازم به ذکر است که ترجمه این گزارش به معنای تایید محتوای آن نیست و به منظور آشنایی مخاطبان ایرانی با پیشنهادهای مطرح در سطوح مختلف سیاسی و نخبگانی در واشنگتن منتشر می‌شود.
در بخش سوم این گزارش با عنوان جمهوری اسلامی و همسایگانش، آمده است: اولین تلاش جدی ایران در یک دهه گذشته برای تعمیق روابط در همسایگی خود در سال ۲۰۱۷ پس از آنچه که به بحران خلیج فارس معروف شد با قطر آغاز شد. دو کشور با شروع خیزش‌های موسوم به بهار عربی در سال ۲۰۱۱ و پس از آنکه دوحه با تحریم های عربستان سعودی و متحدانش مواجه شد، گام هایی را برای بهبود روابط برداشتند. این تحول به تدریج باعث شد که ایران به دنبال بهبود روابط با سایر کشورهای عربی باشد.
عربستان، بحرین و امارات امیدوار بودند «فشار حداکثری» واشنگتن بر به ثمر بنشیند و منجر به تغییر رژیم یا تغییر رفتار ایران شود اما این سیاست چندان موثر نبود.مهم‌ترین اقدام ایران، ابتکار صلح هرمز بود که در سال ۲۰۱۹ توسط دولت حسن روحانی معرفی شد. این پیشنهاد که برای اولین بار در هفتاد و چهارمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارائه شد، به عنوان تلاشی برای تقویت امنیت خلیج فارس، تضمین ایمنی انتقال انرژی و آزادی دریانوردی، تشویق تبادل اطلاعات، کنترل تسلیحات و پیشگیری از درگیری مطرح شد. علیرغم اقداماتی که با هدف ایجاد اعتماد و تقویت همکاری چندجانبه انجام شد، این ابتکار نتوانست واکنش های مثبتی را از سوی همسایگان عرب ایران به همراه داشته باشد. در آن زمان عربستان سعودی، بحرین و امارات متحده عربی امیدوار بودند که سیاست «فشار حداکثری» واشنگتن بر ایران به ثمر بنشیند و منجر به تغییر رژیم یا حداقل تغییر رفتار رهبران شود. اما این سیاست چندان موثر نبود، دولت جو بایدن در آمریکا روی کار آمد و سعودی ها و اماراتی ها شروع به بررسی اشتباهات خود در جنگی کردند که در سال ۲۰۱۵ علیه یمن به راه انداخته بودند. پادشاهی عربستان و امارات متحده عربی به تدریج متوجه شدند که تنش زدایی با ایران ممکن است به نفع آنها باشد.
روابط میان ایران و عربستان به گونه ای مطرح شده بود بسیاری از آن به عنوان «دیوار بی اعتمادی» یاد می‌کردند.
تهران نیز در پیگیری روابط همسایگی، به این نتیجه رسید که عربستان سعودی برای بهبود روابطش با بقیه جهان عرب، عنصری کلیدی است. تهران «دیپلماسی دلار» ریاض را به عنوان استفاده از مزیت مالی خود برای اطمینان از اینکه کشورهای با اکثریت مسلمان ایران را دور نگه می دارند می بیند. دولت ایران معتقد است که تا زمانی که سعودی ها سایر پایتخت های عربی را به فاصله گرفتن از تهران ترغیب یا تهدید کند، روابط گسترده تر اعراب و ایران بهبود نخواهد یافت. در واقع از سال ۲۰۲۱، دولت ایران به طور قابل توجهی پیگیر دیپلماسی با پادشاهی سعودی بوده است. با این حال، علیرغم اصرار ایران، ریاض پیش از سال ۲۰۲۳ دستاوردهای استراتژیک اندکی در گفتگوی اساسی و اقدامات تنش زدا با ایران می‌دید. روابط میان دو کشور به گونه ای نشان داده شده بود بسیاری که در تهران از آن به عنوان «دیوار بی اعتمادی» یاد می کردند.
محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، در ابتدای دوره تصدی خود، مقابله با ایران را نه تنها در جهان عرب بلکه در سراسر آفریقا و جاهای دیگر در اولویت قرار داد. عربستان سعودی احساس می کرد توسط آنچه نیروهای نیابتی ایران خوانده، محاصره شده و سعی کرد نفوذ ایران را در عراق و لبنان مهار کند. با این حال در سال ۲۰۲۱، عربستان سعودی و امارات پذیرای سیگنال های مثبت تهران شدند.
مشکلاتی که عربستان با آن مواجه بود باعث شد بیش از پیش به بهبود روابط با ایران رو بیاورد.
ریاض با مشکلات متعددی مواجه بود: جنگ نامحبوب و غیرقابل پیروزی در یمن، شکست سیاست های تقابلی آن در قبال ایران و قطر، اثرات مرکب همه گیری کووید و همچنین نیاز به بازسازی تصویر جهانی خود پس از قتل جمال خاشقجی، روزنامه نگار عربستانی. به نظر می رسد تمرکز بر توسعه اقتصادی داخلی، به ویژه برنامه بلندپروازانه توسعه چشم انداز ۲۰۳۰ و پروژه های زیرساختی عظیم، نیز در تصمیم گیری برای کاهش تنش ها با تهران نیز نقش مهمی داشته است. از بین تمام تهدیدات علیه چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی، ریاض آنچه را که ایران می‌تواند در مقام تخریب در قبال عربستان انجام دهد، جدی‌ترین تهدید می داند. کاهش جنگ داخلی سوریه و بازگشت دولت وقت به ریاست بشار اسد به آغوش جهان عرب، به ویژه گرم شدن روابط آن با ریاض، تفکر سعودی ها را در مورد ایران بیش از پیش تغییر داد.
تصور خروج آمریکا از منطقه، نزدیکی با ایران را برای کشورهای حاشیه خلیج فارس نه تنها مطلوب بلکه ضروری کرده بود.
همه اینها در چارچوب کاهش آشکار مشارکت دیپلماتیک آمریکا در خاورمیانه، حداقل آنطور که در پایتخت های منطقه ای تصور می شود، اتفاق افتاد. برای سعودی ها، خروج ظاهری ایالات متحده از منطقه، نزدیکی با ایران را نه تنها مطلوب بلکه از بسیاری جهات ضروری کرده است. حتی قبل از روی کار آمدن دولت اوباما، ریاض اغلب واشنگتن را نسبت به نگرانی هایش در مورد امنیت خاورمیانه ناشنوا می دید. نگرانی های این کشور با چرخش پرزیدنت باراک اوباما به آسیا تشدید شد و با عدم اقدام ایالات متحده پس از حملات موشکی به آرامکوی عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹ که از سوی سعودی ها به عنوان یک تهدید جدی تلقی می شد، بدتر شد. برای پایان دادن به این امر، جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، در ژوئن ۲۰۲۱ خروج سامانه های ضد موشکی آمریکا از سراسر منطقه از جمله از عربستان سعودی، برای مقابله موثرتر با تهدیدات روسیه و چین، اعلام کرد. امارات متحده عربی و عربستان سعودی با اعتقاد به کاهش تعهد ایالات متحده به امنیت خلیج فارس، به دنبال «تنش زدایی محدود، تاکتیکی و دوجانبه» با ایران بودند.
برای ایران تنش زدایی با ریاض نقطه شروعی برای بهبود روابط با سایر کشورهای عربی و برقراری صلح و ثبات در منطقه بود.
ایران از دیدگاه خود، کاهش تنش ها با عربستان سعودی را در مرکز سیاست همسایگی خود می داند، زیرا تنش زدایی با ریاض نقطه شروعی برای بهبود روابط با سایر کشورهای عربی و برقراری صلح و ثبات در منطقه خواهد بود. در مارس ۲۰۲۳، در نتیجه مذاکرات محرمانه انجام شده در پکن، ایران و عربستان سعودی از سرگیری روابط دوجانبه و آغاز عصر جدیدی از دیپلماسی را اعلام کردند. اندکی پس از این اقدام و نزدیکی میان دو کشور با میانجیگری چین، ایران و بحرین مجموعه ای از اقدامات اعتمادساز و کاهش تنش را اعلام کردند از جمله از سرگیری پروازهای مسافربری، دیدار هیئت های پارلمانی و در نهایت احیای روابط دیپلماتیک قطع شده در سال ۲۰۱۶.
امارات متحده عربی چند سال زودتر از عربستان سعودی پس از رد مکرر سیگنال های مثبت ایران، شروع به بهبود روابط با ایران کرده بود و در نتیجه راه را برای موفقیت دیگری در سیاست همسایگی ایران هموار کرد. در سال ۲۰۱۹، ابوظبی متوجه شد که کارزار فشار حداکثری در واقع آنچه آنها سیاست تهاجمی ایران می‌دانند را افزایش داده است. امارات متحده عربی با نگرانی از احتمال گرفتار شدن در درگیری ایران و ایالات متحده، در نشست دوجانبه سطح بالا با تهران شرکت کرد و به دنبال آن در اسفند ۱۳۹۸ در شرایط اضطراری کووید، تجهیزات پزشکی به ایران ارسال کرد. حتی زمانی که ابوظبی پیمان ابراهیم را با اسرائیل در سپتامبر ۲۰۲۰ امضا کرد، ایران و امارات به تعاملات امنیتی سطح بالا ادامه دادند. این تبادلات پس از روی کار آمدن مرحوم ابراهیم رئیسی بیشتر تکرار شد و شکل جدی تر به خود گرفت، در نهایت روابط دیپلماتیک کامل بین دو طرف در آوریل ۲۰۲۳ به اوج خود رسید.
روابط ایران و ترکیه یک اتحاد استراتژیک نیست، بلکه بر اساس تحولات تعریف می شود.برخلاف روابط دوجانبه ایران با سعودی ها و اماراتی ها، دیپلماسی این کشور با ترکیه در دهه های اخیر به طور رسمی گسسته نشده بود. با این حال در حالی که دو کشور به دور از دوستی بودند واقعیت های ژئوپلیتیکی و اقتصادی آنها را به شرکای گاه و بیگاه تبدیل می کند. بنابراین، مشارکت آنها یک اتحاد استراتژیک نیست، بلکه بر اساس تحولات تعریف می شود. جنگ داخلی سوریه یک نمونه معمول است، به طوری که دو کشور در چند جنبه اختلاف نظر دارند، اما توانسته اند از اختلافات آشکار اجتناب کنند.
یک امر مهم دیگر برای ایران، مرزهای شرقی آن با افغانستان و پاکستان بوده است. در سال های اخیر، تعدادی از مرزبانان ایرانی در حمله قاچاقچیان کشته (شهید) شده اند. با این حال، مقامات ایرانی به طور مداوم مراقب بوده اند که این مساله بر روابط صمیمانه آنها با اسلام آباد و کابل تاثیر منفی نگذارد.
پیامد فوری نتیجه اتخاذ سیاست حسن همجواری توسط ایران کاملا عیان است. اولین مورد، سطح نسبتا پایین تنش ها در سراسر منطقه خلیج فارس علیرغم درگیری آشکار بین ایران و اسرائیل است، از یک سو بین تهران و از سوی دیگر میان ریاض و امضاکنندگان پیمان ابراهیم. بدون شک، ترجیح ایران برای کاهش تنش در جنگ غزه عامل مهمی بوده است. اما سیاست همسایگی انگیزه مهم تری برای تهران برای حفظ روابط دوستانه با سایر کشورهای منطقه بوده است و نه محاصره یک ساله غزه و نه حملات ایران به اسرائیل در سال ۲۰۲۴ تاثیرهای منفی اساسی بر این روابط نداشته است.
در واقع، بر اساس برخی گزارش ها، مناقشه غزه، ایران و همسایگانش را به هم نزدیکتر کرده و منجر به مشورت های مکرر بین تهران و سایر پایتخت های منطقه، از جمله ریاض، شده است. می‌توان گفت که جنگ غزه مانع از احیای دیپلماسی دوباره ایران با عربستان سعودی یا کشورهای همسایه مانند امارات متحده عربی، بحرین و جمهوری آذربایجان که همگی روابط مثبتی با اسرائیل داشته اند، نشده است.
