نابودی کهکشان راه شیری در اثر نورآلودگی/از کرم شبتاب تا درختان؛ فهرست آسیب‌دیدگان نورهای بی‌پایان شهرها
در دنیایی که شلوغی نورهای مصنوعی بر شب‌هنگام سایه افکنده‌اند، کمتر کسی فرایند شگفت‌انگیز کهکشان راه شیری را با چشم خود مشاهده کرده است. آلودگی نوری نه تنها به چالش‌های فراروی علم نجوم افزوده، بلکه به تدریج آسمان شب را از یاد نسل‌های بعدی به فراموشی سپرده است.
به نقل از ایسنا، کهکشان راه شیری به عنوان یکی از زیباترین مناظر طبیعی، قرن‌ها مایه الهام شعرها، فلسفه‌ها، علوم و حتی راه‌یابی بشر بوده است. با این حال، این تصویر با عظمت اکنون در میان نورهای مصنوعی شهرها گم شده و میلیاردها انسان دیگر فرصتی برای تماشای آن ندارند. آلودگی نوری، پدیده‌ای به وجود آمده از توسعه نامنظم نورپردازی شهری، نه تنها حیات شبانه جانداران را تهدید می‌کند بلکه آسمان شب را که روزگاری جزئی جدانشدنی از حافظه زیباشناختی انسان تهیه کرده بود، به حاشیه راند.
زمانی نه‌چندان دور، کودکان به تماشای ستارگان می‌پرداختند و رؤیای سفر به فضا را در سر می‌پروراندند؛ ولی امروزه بسیاری از این کودکان حتی معنای «آسمان ستاره‌دار» را هم نمی‌دانند. شب‌ها دیگر تاریک نیستند، بلکه در فضا مملو از نور هستند؛ نوری که نه گرما دارد و نه آرامش و تنها چیزی که از ما ربوده است، شگفتی است.
در هفته جهانی آسمان تاریک، فرصتی ایجاد می‌شود تا از خود بپرسیم: آیا هنوز می‌توانیم ستاره‌ها را به آسمان بازگردانیم؟ یا باید تنها به کتاب‌ها و تصاویر رجوع کنیم؟
ستاره‌هایی که در خاطره جمعی خاموش می‌شوند
حامد میرزا خلیلی، نماینده انجمن بین‌المللی آسمان تاریک در ایران در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار داشت: تاریخ بشر نشان می‌دهد هرگاه انسان چیزی را گم کرده، رویدادی به یاد آن طراحی کرده است. با پیشرفت فناوری و توسعه نورهای مصنوعی، به‌نظر می‌رسد نمای کهکشان راه شیری از حافظه جمعی در حال محو شدن است، به همین خاطر از سال ۹۳ هفته جهانی «آسمان تاریک» تعریف شد.
وی این هفته را از دوم تا هشتم اردیبهشت اعلام کرد و ادامه داد: بر اساس آمار، ۸۰ درصد از جمعیت کره زمین در مناطقی زندگی می‌کنند که آلودگی نوری به قدری است که کهکشان راه شیری برای آن‌ها قابل مشاهده نیست، به این معنی که شانس دیدن ستارگان را ندارند، در حالی که شب به عنوان بزرگ‌ترین ساختار طبیعی شناخته می‌شود.
میرزاخلیلی بیان کرد: وقتی بخش‌هایی از زندگی به واسطه نورهای مصنوعی از بین می‌روند، کودکان هیچ خاطره‌ای از این زیبایی‌های طبیعی نخواهند داشت و برای صحبت از ستارگان، افراد مجبورند به کتاب‌ها مراجعه کنند، چرا که حتی تلسکوپ‌های بزرگ در شهرها قادر به نمایش اجرام آسمانی نیستند، مگر اینکه اجرام نورانی مانند سیاره مشتری، زحل یا ماه در دسترس باشند.
وی تأکید کرد: برای مشاهده اجرام آسمانی، حداقل باید ۲۰۰ کیلومتر از شهرها دور شویم، برای مثال در نزدیکی تهران رصدگاه «کاروانسرای دیر گچین» واقع در مسیر قم به گرمسار، ۵ سال پیش کیفیت آسمان شب آن ۶.۳ (در مقیاس روشنایی آسمان) اندازه‌گیری شده است.
وی اضافه کرد: در حال حاضر این عدد به کمتر از ۶ کاهش یافته و هر یک دهم کاهش، به معنای حذف و عدم مشاهده شمار بیشتری از ستارگان قابل دیدن است. بنابراین مشاهده اجرام آسمانی مستلزم فاصله‌گیری ۲۰۰ کیلومتری از شهرها است، در حالی که تابش‌های محلی ناشی از شهرها همچنان به چشم می‌آید و ستارگان در بخش‌های نزدیک به شهرها نمایان نمی‌شوند.
شعار سال هفته آسمان تاریک ۲۰۲۵
میرزا خلیلی شعار هفته جهانی آسمان تاریک ۲۰۲۵ را «کاهش، تعهد و همرسانی» عنوان کرد و افزود: سال‌هاست که تحقیقات جانورشناسان و محیط‌زیست‌دانان نشان می‌دهد که روشنایی در محیط شهری اثرات مخربی بر گونه‌های مختلف جانوری دارد، به ویژه بر گونه‌هایی که زندگی آن‌ها به تاریکی شب وابسته است.
نماینده انجمن بین‌المللی آسمان تاریک به کرم شبتاب، خفاش، جغد، لاک‌پشت دریایی، سوسک سرگین‌غلتان، انواع قورباغه‌ها، وزغ‌ها و ملخ‌ها و شب‌پرها به عنوان نمونه‌هایی از جانورانی اشاره کرد که زندگی آن‌ها با شب گره‌خورده است و یادآور شد: آلودگی نوری به تخریب زیستگاه این جانوران منجر می‌شود؛ زیرا حذف ستاره‌ها به علت آلودگی نوری باعث می‌شود آن‌ها مسیرهای طبیعی حرکتی خود را فراموش کنند.
به گفته وی، نور کرم شبتاب برای جفت‌یابی تا ۱۴ متر قابل رؤیت است، در حالی که به‌واسطه آلودگی نوری این نور از آن‌ها قابل رویت نیست و این به کاهش جمعیت آن‌ها منجر می‌شود، در حالی که این جانوران منابع غذایی پرندگان محسوب می‌شوند.
میرزاخلیلی با اشاره به تعهد شعار هفته جهانی آسمان تاریک، گفت: باید به خودمان وعده بدهیم که برای حل این چالش اقدام کنیم و از طریق اطلاع‌رسانی نسبت به پیامدهای این وضعیت آگاه شویم.
وی همچنین به تاکید انجمن بین‌المللی آسمان تاریک در سال جاری بر ضرورت کاهش تلفات پرندگان، به ویژه پرندگان مهاجر پرداخته و گفت: این تلفات در شب ناشی از جذب پرندگان به نورهای فریبنده و زیبایی‌شان است که در ساختمان‌ها و برج‌ها استفاده می‌شود. آمارها نشان می‌دهد که تنها در امریکا هر سال یک میلیارد پرنده به دلیل برخورد با شیشه ساختمان‌ها و برج‌ها جان می‌بازند.
وی افزود: در نزدیکی تگزاس، با خاموش کردن نورهای یک مرکز تجاری در فصل مهاجرت پرندگان، مرگ‌ومیر آن‌ها ۱۶ درصد کاهش یافته که این تجربه نشان می‌دهد که حتی اقدامات ساده نیز می‌توانند نتایج مؤثری داشته باشند.
شکست مرزهای نوری؛ تهران و کرج یکی شده‌اند
میرزاخلیلی با اشاره به موقعیت ایران در کریدور مهاجرت پرندگان، اظهار داشت: در این کریدور، شهرهای بزرگی با آلودگی نوری بالا قرار دارند و مشاهده می‌شود که آلودگی نوری تهران به حدی افزایش یافته است که دیگر آسمان آن قابل تفکیک از کرج نیست.شهرهایی از قبیل تهران، مشهد، شیراز، یزد، تبریز و قم با نورپردازی‌های غیراستاندارد روبرو هستند.
وی با تأکید بر اینکه مفهوم آلودگی نوری به معنای خاموشی روشنایی نیست، ادامه داد: باید زندگی در شهرها به صورت ایمن ادامه یابد، ولی نیاز است که روشنایی تا حد امکان به زمین متمرکز باشد و جهت نصب پروژکتورها در برج‌ها به درستی انجام شود، به طوری که بخش زیادی از نور آن‌ها به سمت آسمان نرود. من تصاویری از شب‌های مه‌آلود تهران ثبت کرده‌ام که نشان می‌دهد چه مقدار نور از پروژکتورهای بیلبوردها سطح وسیعی از آسمان را روشن کرده است و کسی متوجه آن نیست.
نماینده انجمن آسمان تاریک، ضمن هشدار نسبت به رنگ نورهای مورد استفاده در شهرها، بیان کرد: در سال‌های اخیر فناوری روشنایی از لامپ‌های فلورسنت به سمت LED تغییر یافته و اگرچه این لامپ‌ها عمر بیشتری دارند و مصرف برق کمتری دارند، اما علاقه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان به نور سفید، آلودگی نوری را تشدید کرده است. پیشتر، یک خیابان با ۱۰ لامپ زرد روشن می‌شد، اما حالا نورها سفید شده و سفید بودن نور ماهیت مولکول‌های جو زمین را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در نتیجه منجر به افزایش آلودگی نوری می‌گردد.
میرزاخلیلی اضافه کرد: حتی اگر تلاش شود تا جهت نور را به سمت زمین متمرکز کنیم، هنوز بازتاب نوری از زمین به سمت آسمان وجود دارد که به افزایش آلودگی نوری کمک می‌کند.
اثرپذیری درختان از آلودگی نوری
وی درباره نورپردازی درختان در شهرها تأکید کرد: بر خلاف گونه‌های جانوری، درختان در شرایط تنش اکوسیستمی نمی‌توانند جابه‌جا شوند و متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد نورپردازی درختان هستیم که در طولانی‌مدت به تضعیف سیستم ایمنی آن‌ها می‌انجامد، زیرا نورپردازی می‌تواند در روند فتوسنتز درختان اختلال ایجاد کند و در نهایت به خشک شدن آن‌ها منجر شود.
میرزاخلیلی ادامه داد: کوششی که در این سال‌ها از سوی انجمن بین‌المللی آسمان تاریک انجام شده، تأسیس پارک‌های بین‌المللی آسمان تاریک است. تا به اینجا، ۲۲۰ نوع از این پارک‌ها در سطح جهانی ایجاد شده‌اند. در خاورمیانه، ۵ پارک آسمان تاریک تأسیس شده است و اخیرا کشور عربستان پنجمین پارک بین‌المللی آسمان تاریک را راه‌اندازی کرده است.
وی اشاره کرد که این پارک‌ها دارای ضوابط روشنایی سختگیرانه‌ای هستند و افزود: در این نواحی اگر گونه جانوری وجود داشته باشد، شیوه نورپردازی به گونه‌ای تنظیم می‌شود که به حیات آن‌ها آسیبی نرساند و همچنین زیرساخت‌های لازم برای رصدگران در این مناطق فراهم می‌شود. تابلوهای راهنما در این پارک‌ها به گونه‌ای طراحی می‌شوند که خواندن آن‌ها نیازی به نور و روشنایی نداشته باشد.
