آیا ژاپن به عرصه تازه ای در آسیای مرکزی وارد خواهد شد؟

طبق اخبار دریافت شده از گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، حل و فصل اساسی اختلافات مرزی در آسیا مرکزی در دو ماه اخیر، تغییراتی قابل توجه در مساعت ژاپن نسبت به این منطقه استراتژیک ایجاد کرده است.

به نظر می رسد توکیو که به مدت نزدیک به دو دهه بر روی ابتکارات «قدرت نرم» تمرکز کرده بود، اکنون به دنبال به دست آوردن سهمی ملموس و واقعی در اقتصاد کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه در بهره برداری از منابع طبیعی غنی آن هاست. این تغییر در رویکرد، ممکن است ژاپن را با منافع جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه، که دو قدرت تسلط یافته در این منطقه هستند، در مسیری متعارض قرار دهد.

دو دهه تمرکز بر قدرت نرم

ژاپن از سال 2004 با همکاری کشورهای این منطقه، بستر گفتگوی «آسیای مرکزی + ژاپن» را پایه گذاری کرد. این ابتکار، که نتیجه همکاری توکیو و قاسم جومارت توقایف، وزیر خارجه در آن زمان و رئیس جمهور کنونی قزاقستان است، زمینه ای برای برگزاری نشست های مکرر در سطوح وزرا و معاونان وزرا فراهم کرد و به پیشبرد همکاری ها کمک نمود.

درون این گفت وگوها، ژاپن به ارائه کمک های مالی چشمگیری در قالب تأمین مالی پروژه ها، وام های توسعه ای (مانند وام چند صد میلیون دلاری به ازبکستان در سال 2024 برای انجام اصلاحات اقتصادی) و کمک های بلاعوض (شامل سرمایه گذاری 42.5 میلیون دلاری در تاجیکستان برای سال های 202324 و راه اندازی پروژه های ساخت وساز، انرژی خورشیدی، توسعه فرودگاه دوشنبه و ارائه بورسیه های تحصیلی) به کشورها پرداخته است.

اگرچه این اقدامات موجب افزایش نفوذ سیاسی و فرهنگی ژاپن شده، اما تاثیر چندانی در شکل گیری یک ردپای اقتصادی معنادار نداشته است. (نشست سران این پلتفرم که برای سال 2024 در نظر گرفته شده بود، به دلیل مسائل داخلی ژاپن لغو گردید).

احتیاط در برابر قدرت های بزرگ و چرخش پس از ثبات

در طی این دوره، ژاپن به طور کلی از ورود به رقابت های اقتصادی مستقیم با دیگر قدرت های فعال در آسیا مرکزی امتناع ورزید و فعالیت های قدرت نرم آن به طور غالب، مکمل تلاش های سایر کشورها به حساب آمد.

تنها مورد استثنا، افزایش تنش ها با چین و واکنش قاطعانه بی سابقه اش بود که توکیو آن را به عنوان تهدیدی در حوزه ژئوپلیتیک ارزیابی می کرد، هرچند تلاش های متقابل ژاپن تأثیر چندانی در کند کردن نفوذ چین نداشت.

یکی از دلایل اصلی احتیاط گذشته توکیو، نگرانی از عدم ثبات در آسیای مرکزی و تأثیر منفی آن بر سرمایه گذاری های آینده بود. اما با امضای توافقات مرزی میان قرقیزستان و تاجیکستان و بعد از آن، توافق کامل منطقه ای در 31 مارس 2025 که به سال ها مناقشه ارضی پایان داد، این مانع بزرگ تا حد زیادی از بین رفته است.

به نظر می رسد ژاپن، بیش از هر کشور دیگری، این تغییر را به عنوان «فرصتی برای گشایش درها» برای گسترش نقش خود در آسیا مرکزی می بیند؛ نقشی که دیگر فقط به قدرت نرم محدود نمی شود و شامل امکان دخالت شرکت های ژاپنی در بهره برداری از منابع طبیعی وسیع منطقه خواهد بود.

گام های جدید توکیو و واکنش منطقه

در هفته های اخیر، توکیو با برگزاری نشستی میان شرکت های ژاپنی و دولت های آسیای مرکزی، اقداماتی عملی برای بررسی امکان افزایش مشارکت اقتصادی خود در منطقه انجام داده است.

دولت های آسیای مرکزی به نظر می رسد از این تحولات استقبال می کنند، چراکه ژاپن را گزینه ای جدید برای شکل دهی تعادل در برابر دیگر «شرکا» خارجی خود می دانند. با این حال، آنها بر نیاز به تداوم برنامه های مؤثر قدرت نرم ژاپن تأکید می نمایند (اگرچه این برنامه ها از لحاظ حجم همچنان نسبت به برنامه های چین و روسیه در مقیاس کوچکتری قرار دارند).

بارزترین نمود این تغییر رویکرد، سفر رسمی سردار بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان به ژاپن در دو هفته پیش بود. این سفر شامل افتتاح یک نمایشگاه تجاری و ملاقات های مهم (با نخست وزیر و امپراتور ژاپن) بود که طی آن گفتگوهای ارزشمندی در مورد تقویت تجارت و افزایش سرمایه گذاری ژاپن در بخش انرژی ترکمنستان به وقوع پیوست.

ترکمنستان به عنوان نخستین مقصد ممکن است به دلیل وضعیت نسبتاً انزوای این کشور در سال های اخیر (ناشی از سیاست بی طرفی) و در نتیجه فراهم بودن فرصت های بیشتر برای بازیگران تازه واردی همچون ژاپن باشد.

در ماه های اخیر، ژاپن روابط اقتصادی خود را با چهار کشور دیگر این منطقه نیز توسعه داده اما با توجه کمتری از جانب رسانه ها. این رویکرد محتاطانه احتمالاً ناشی از محاسبات توکیو و پایتخت های آسیای مرکزی برای پرهیز از تحریک واکنش های احتمالی چین و روسیه است.

نگرانی های منطقه ای و حرکت محتاطانه ژاپن

نشست اخیر پلتفرم «آسیای مرکزی + چین» در آستانه و بیانیه امنیتی مقامات قرقیزستان، نمونه ای از حساسیت های موجود به شمار می آید. پکن در این نشست به نقش خود تأکید نموده و خواستار عدم تهدید روابطش با منطقه (احتمالاً از سوی بازیگران جدیدی چون ژاپن) شد. مقامات قرقیز نیز از نگرانی ها نسبت به سوءاستفاده احتمالی روسیه از نفوذ خارجی (همچون افزایش حضور ژاپن) در جهت بی ثبات سازی منطقه (با هدف منحرف کردن توجه از جنگ اوکراین) صحبت کردند.

این نگرانی ها (نگرانی روسیه از نفوذ خارجی و نگرانی چین از رقبا) جزئی از محاسبات پایتخت های آسیای مرکزی است. از این رو انتظار می رود که ژاپن در آینده نزدیک با احتیاط قدم بردارد، اما با توجه به انگیزه های بالایش برای دسترسی به منابع طبیعی آسیا مرکزی در فضایی جدید و باثبات، به «آزمودن فضا» و توسعه تدریجی نفوذ اقتصادی خود ادامه خواهد داد.