تجلی تاریخ در فناوری‌های معاصر از دوران باستان تا دوره نوآوری
در تاریخ باستانی ایران، آثار مهندسی به مثابه نوار شگفت‌انگیز خلاقیت و نوآوری، همچنان درخشندگی خود را حفظ کرده‌اند. از دیوارهای مقاوم تخت جمشید تا پل‌های افسانه‌ای ساسانی، هر یک از این سازه‌ها داستانی از تلاش و دقت بی‌نظیر انسان‌های ایران را روایت می‌کنند؛ داستان‌هایی که به پیوستگی تمدن، هنر و علم در این سرزمین باستانی اشاره دارند.
به نقل از ایسنا، مهندسی در ایران دارای سابقه‌ای بسیار طولانی است که به دوران عیلامی و هخامنشی برمی‌گردد؛ دوره‌هایی که با ساخت بناهای عظیم و ساختارهای پیچیده، مقدمه‌ساز پیشرفت‌های علمی و فرهنگی گشتند. از زیرساخت‌های نظامی و سیستم‌های آبیاری هوشمند گرفته تا معماری‌های چشمگیر ساسانی و اسلامی، هر مرحله از این تاریخ گواهی بر نوآوری و کوشش مستمر مهندسان ایرانی است.
بدین ترتیب، در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۸۱ با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ۵ اسفند به عنوان «روز مهندس» نامگذاری شد که مصادف با سالروز تولد خواجه نصیرالدین طوسی، اخترشناس و ریاضیدان بلندآوازه ایرانی است. از آن زمان، پنج اسفند هر سال فرصتی است برای یادآوری تلاش‌ها و نقش حیاتی مهندسان در پیشرفت جامعه و فناوری، و این روز به ما اجازه می‌دهد تا بر فراز دستاوردهای مهندسان در زمینه زیرساخت‌های مدرن، نوآوری صنعتی و حل مسائل اجتماعی پیچیده نگاهی بیندازیم.
این گزارش سفر به عمیق‌ترین لایه‌های تاریخ مهندسی در ایران را فراهم می‌آورد؛ تلاشی که دستاوردهای نسل‌های گذشته را در خدمت الهام بخشی به نسل‌های امروز و فردا قرار می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه مهندسی همواره به عنوان یکی از ارکان توسعه، از گذشته‌های دور تاکنون، نقشی کلیدی در شکوفایی تمدن ایفا کرده است.
در بطن تاریخ ایران، نبوغ و خلاقیت بی‌بدیل مهندسان، سرزمین را از روزگاران باستان تا دوران مدرن متحول کرده است. از آثار شکوهمند تخت جمشید تا سیستم‌های پیشرفته آبیاری در دوران هخامنشی و از زیرساخت‌های پیچیده ساسانی گرفته تا شاهکارهای معماری دوره اسلامی؛ این داستان، حکایت از تداوم زمان و تلاش مستمر ایرانیان برای مقابله با چالش‌های طبیعی و فنی دارد.
پایه‌گذاری‌های باستانی مهندسی در ایران
با ورود به اعماق تاریخ، می‌توان دستاوردهایی را مشاهده کرد که ریشه آن‌ها به هزاره‌ها پیش بازمی‌گردد. در دوران عیلامی و هخامنشی، مهندسان ایرانی با به کارگیری فناوری‌های زمان خود، سازه‌های باعظمتی چون تخت جمشید و پل‌های مستحکم را بنا نهادند. این سازه‌ها نه تنها نشان‌دهنده قدرت و عظمت دوران باستان بودند، بلکه اصول مهندسی نوین را نیز بنیان‌گذاری کردند. سیستم‌های آبیاری هوشمند، طراحی‌های پیشرفته معماری و ساختارهای دفاعی، از جمله نوآوری‌های بی‌نظیر آن دوران به شمار می‌روند.
در دوره ساسانی،مهندسی به اوج شکوفایی خود رسید و به مرحله‌ای جدید ورود پیدا کرد. این دوران شاهد پروژه‌های ساختمانی و زیرساختی عظیم بود که هنوز هم به عنوان نمونه‌هایی از مهندسی دقیق و نوآورانه شناخته می‌شوند. بناهای نظامی، تصفیه‌خانه‌های آب و پل‌های مهندسی در این زمان، نشان‌دهنده تسلط مهندسان ساسانی بر فنون ساخت و ساز بود. این دستاوردها، میراثی گران‌بها از خلاقیت و دانش فنی نسل‌های گذشته را به نمایش می‌گذارند.
ظهور اسلام در ایران موجی جدید از تحولات فرهنگی و علمی را به همراه آورد. در این دوران، نه تنها بناهای مذهبی و فرهنگی با دقت شگرفی ساخته شدند، بلکه زیرساخت‌های شهری، پل‌ها و سیستم‌های آبیاری به گونه‌ای توسعه یافتند که تلاقی علم، هنر و معماری را نمایان کردند. آثار این دوران امروز شاهدی بر قوت تفکر و نوآوری مهندسان ایرانی در برابر چالش‌های زمان خود هستند.
تداوم با گذشته، نگاهی به افق آینده
اکنون با نگاهی نو به گذشته، می‌توان دریافت که این میراث تاریخی چطور الهام‌بخش مهندسان و متخصصان معاصر بوده است. هر یک از این دوران‌ها با ایجاد زیرساخت‌هایی برای جامعه، نه تنها نیازهای عصر خود را برآورده کردند، بلکه درهای نوآوری آینده را نیز گشودند. از طریق پژوهش و تحلیل این دستاوردها، کارشناسان و پژوهشگران توانسته‌اند درس‌های مهمی در زمینه مدیریت پروژه، طراحی پایدار و تکنیک‌های ساخت و ساز بیاموزند.
این پیشینه به پیشرفت سریع فناوری‌های روز دنیا در سال‌های اخیر کمک کرده و تحولات شگرفی در زندگی انسان، اقتصاد و صنعت به همراه آورده است.
۱۰ فناوری تحول‌آفرین به شرح زیر است:
۱. هوش مصنوعی و یادگیری ماشین
این فناوری به شکل‌دهی سیستم‌های هوشمند برای تصمیم‌گیری اتوماتیک، بهینه سازی صنایع گوناگون مانند پزشکی، مالی و حمل و نقل و توسعه مدل‌های زبانی پیشرفته مانند ChatGPT و Gemini کمک کرده است.
محصولات این فناوری شامل چت‌بات‌های هوشمند، دستیارهای صوتی، خودروهای خودران و سیستم‌های شناسایی تصویری است.
۲. اینترنت اشیاء (IoT)
این فناوری برای اتصال دستگاه‌ها و ایجاد منازل و شهرهای هوشمند، بهبود اتوماسیون در صنعت و نظارت بر تجهیزات و افزایش بهره‌وری در کشاورزی و بهداشت کارایی زیادی دارد. از جمله محصولات برتر این حوزه یخچال‌های هوشمند، سیستم‌های امنیتی متصل به اینترنت و پایش سلامت بیماران از طریق دستگاه‌های پوشیدنی هستند.
۳. بلاکچین و ارزهای دیجیتال
تحولات این فناوری شامل ایجاد سیستم‌های مالی غیرمتمرکز (DeFi)، افزایش امنیت و شفافیت در تراکنش‌ها، توسعه قراردادهای هوشمند و متاورس اقتصادی می‌باشد.
بیت‌کوین، اتریوم، NFTها و کاربرد بلاکچین در زنجیره تأمین و رأی‌گیری الکترونیکی از دستاوردهای این فناوری محسوب می‌شود.
۴. متاورس و واقعیت افزوده (AR/VR)
با پیشرفت این فناوری، دنیای دیجیتالی برای تعاملات اجتماعی و کسب‌وکار، تحولی در آموزش و شبیه‌سازی صنعتی و گسترش تجربه خرید و سرگرمی دیجیتالی شکل گرفته است.
برگزاری کنفرانس‌های مجازی و ایجاد دفاتر کار در متاورس و آموزش‌های پزشکی و خلبانی با استفاده از واقعیت مجازی از نتایج این فناوری‌ها به شمار می‌روند.
۵. محاسبات کوانتومی
این فناوری به حل مسائل پیچیده علمی و ریاضیاتی در زمان کمتر، بهبود الگوریتم‌های رمزنگاری و امنیت سایبری و افزایش قابلیت پردازش در هوش مصنوعی و شبیه‌سازی مواد جدید انجامیده است و پژوهشگران از این دستاوردها، به پردازش اطلاعات ژنتیکی و توسعه داروها و بهینه‌سازی مسیرهای حمل‌ونقل و لجستیک بهره می‌برند.
۶. بیوتکنولوژی و پزشکی نوین
ویرایش ژنتیکی با CRISPR و درمان بیماری‌های ژنتیکی، تولید واکسن‌های mRNA و درمان‌های شخصی‌سازی‌شده و ارتقاء طول عمر و بهبود کیفیت زندگی از تأثیرات این فناوری متحول‌کننده است و بشریت از مزایای دستاوردهایی چون ساخت اعضای مصنوعی و چاپ سه‌بعدی بافت‌های زنده، ربات‌های جراحی هوشمند و شیوه‌های درمان هدفمند سرطان بهره‌مند است.
۷. انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های سبز
این فناوری به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و کاهش آلاینده‌ها، بهبود بهره‌وری در تولید برق با استفاده از سلول‌های خورشیدی و باتری‌های نوین و توسعه حمل و نقل سبز و خودروهای برقی می‌پردازد و شرایط مناسبی برای ایجاد نیروگاه‌های خورشیدی و بادی با کارایی بالا و تولید خودروهای الکتریکی مانند تسلا و هیدروژنی تویوتا فراهم می‌آورد.
۸. رباتیک و اتوماسیون صنعتی
این فناوری باعث افزایش دقت و بهره‌وری در تولیدات صنعتی، جایگزینی نیروی کار انسانی در محیط‌های خطرناک، کاهش هزینه‌ها و بهبود خدمات مشتریان شده است و نتیجه آن ساخت ربات‌های جراحی، دستیارهای پزشکی، خطوط تولید هوشمند و انبارهای خودکار مانند آمازون است.
۹. چاپ سه‌بعدی و تولید مواد پیشرفته
این فناوری در کشورها به کاهش هزینه‌های تولید و افزایش سفارشی‌سازی محصولات، تولید قطعات پیچیده برای صنایع هوافضا و پزشکی و ساخت‌وساز سریع با پرینترهای سه‌بعدی انجامیده است.
مهندسان از این فناوری برای ساخت خانه‌ها و قطعات صنعتی با چاپ سه‌بعدی، تولید اعضای مصنوعی و پروتزهای پیشرفته بهره گرفته‌اند.
۱۰. امنیت سایبری و حریم خصوصی داده‌ها
این فناوری به کشورها کمک می‌کند تهدیدات سایبری و حملات هکری را مدیریت کنند، اطلاعات کاربران را در دنیای دیجیتال حفظ نمایند و هوش مصنوعی را برای شناسایی تهدیدات امنیتی توسعه دهند. رمزنگاری کوانتومی برای امنیت داده‌ها و سیستم‌های شناسایی نفوذ مبتنی بر هوش مصنوعی از مهم‌ترین دستاوردهای این فناوری است.
فناوری‌های نوظهور به سرعت در حال دگرگون کردن جهان هستند و بدین ترتیب کیفیت زندگی، افزایش امنیت، کاهش هزینه‌ها و توسعه اقتصاد دیجیتال را به ارمغان می‌آورند. هرچند چالش‌هایی همچون حریم خصوصی، اخلاقیات هوش مصنوعی و بیکاری ناشی از اتوماسیون نیز وجود دارد، اما آینده‌ای که این فناوری‌ها ترسیم می‌کنند، بنا بر شواهد سرشار از فرصت‌های نو برای رشد بشری خواهد بود و تمامی این دستاوردها در سایه نوآوری‌های مهندسان به واقعیت پیوسته است.
