هیبتی هولناک از «ویروس جدید چینی» / «HMPV»؛ از افسانه تا حقیقت

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت در مورد «متاپنوموویروس انسانی» و اقدامات برخی کشورها در نظارت و پایش ویروس های تنفسی توضیحاتی ارائه داد.

دکتر فرشید رضایی در مصاحبه با با اشاره به اینکه سال جدید میلادی با شایعه ای گسترده درباره احتمال بروز یک همه گیری ناشی از ویروس تنفسی جدید مشابه کرونا با منشاء چین آغاز شد، گفت: این وضعیت نشان دهنده ی آسیب پذیری جهانی نسبت به شایعات و اطلاعات نادرست مجازی است. شایعات مبنی بر تهدید مرگبار ناشی از یک ویروس جدید در کم تر از ۱۴ روز خاطرات تلخ بحران کرونا را دوباره زنده کرد و این اخبار با تولید محتوای ناشیانه توسط هزاران وب سایت و کانال در شبکه های اجتماعی، باعث افزایش نگرانی و ترس عمومی شد.

یادآوری تلخ بحران کرونا با شایعه ی ویروس چینی جدید

او ادامه داد: یک دروغ به سرعت به یک باور عمومی تبدیل می شود و غیر از خبرگزاری های معتبر، بسیاری از منابع خبری دیگر نیز فریب این ادعای ترسناک را خوردند. آیا هنوز افرادی وجود دارند که به قدرت آسیب زایی شایعات در فضای مجازی باور ندارند؟ چگونه رسانه ها (حتی با نیت اطلاع رسانی سریع و مؤثر) ناخواسته به نشر شایعات پرداخته یا به تولیدکنندگان شایعه کمک می کنند؟ حجم گزافی از محتوای تولیدی در شبکه های اجتماعی به خصوص از سوی کشورهای همسایه چین به زبان های هندی، اندونزیایی، فیلیپینی و انگلیسی، به بازنشر این شایعه درباره ویروس «جدید» چینی کمک کرده است. در حالی که این اخبار اساساً بی پایه است. براساس اطلاعات موجود از چین و دیگر کشورهایی که در شناسایی ویروس های تنفسی فعال هستند، هیچ پاندمی جدید در حال شکل گیری نیست. روش های جدید بهداشتی چین برای گزارش دقیق و دوره ای چندین نوع مختلف از ویروس ها در طول فصل سرما، این برداشت نادرست را به وجود آورده که HMPV یک ویروس جدید در حال شیوع از کشور چین به حساب می آید؛ چرا که تا به حال نامی از آن در رسانه ها به گوش نخورده بود و دانشمندان چینی اولین گزارش های مربوط به این ویروس عمومی را ارائه کرده بودند.

او ادامه داد: آنچه که مقامات چینی در روز جمعه ۲۷ دسامبر مطرح کردند و منجر به سوءتفاهم و انتشار شایعات در پی داشت، این بود که چین به شیوه های جدیدی برای شناسایی ویروس های تنفسی دست یافته و این ویروس ها را از جمله آنفلوانزا و سنسیشیال ویروس رصد می کند. با کاهش دما، موارد ابتلا به تدریج در حال افزایش است. اگرچه نسبت به سال گذشته، افزایش قابل توجهی در آمار ثبت نشده، اما مردم با رعایت بهداشت فردی و اجتماعی، استفاده از ماسک و استراحت بیماران در منزل، می توانند به کاهش تعداد بیماران کمک کنند. از همین نکته، شایعات مختلفی آغاز شد. در نتیجه، تنها چند ساعت پس از انتشار خبر پیشرفت چین در شناسایی سریع تر ویروس های تنفسی و انجام آزمایشات در استان های سردسیر شمالی چین، برداشت های نادرست و سوءتفاهم های عمدی و غیرعمدی در شبکه های اجتماعی ظاهر شد.

شایعات سریع تر از ویروس ها منتشر می شوند

او با اشاره به اینکه پنج سال پیش نیز در ابتدای بحران کرونا مشخص شد که شایعات به سرعت منتشر می شوند، گفت: شایعات بدون نیاز به سفر و ابتلای افراد بیمار، تنها با یک کلیک (چه عمدی و چه غیرعمدی) در عرض چند ثانیه می توانند از یک نقطه دنیا به سرتاسر انتشار یابند و ظرف یکی دو روز در صدر اخبار مجازی قرار گیرند و در عرض یک هفته ممکن است میلیون ها نفر قانع شوند که یک خبر کاملاً نادرست یا درست است.

او درباره نقش باور عمومی در پذیرش این اخبار گفت: بی تردید، عبارت «تا نباشد چیزکی، مردم نگویند چیزها» را شنیده ایم؛ این جمله به موقعیت طلبی شایعه سازان و منفعت طلبان فضای مجازی اشاره دارد که با تحریف یک خبر و دوچندان کردن آن، می توانند از کاهی کوه بسازند و در خفا از ناامیدی و زودباوری جامعه بهره برداری کنند.

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت با اشاره به اظهارات مقام های چینی درباره ویروس HMPV نیز تصریح کرد: مسئولین چینی از فناوری های جدید در شناسایی ویروس های تنفسی خبر داده اند تا در مقابل هرگونه شیوع احتمالی مانند بحران کرونا در آینده، غافلگیر نشوند.

اقدامات کشورها برای پایش بیماری های تنفسی

رضایی در ادامه عنوان کرد: کشورهای توسعه یافته در حوزه نظارت و شناسایی ویروس های تنفسی سرمایه گذاری های قابل توجهی کرده اند و تقریباً دو دهه است که کشورهای پیشرفته، به ویژه چین، برای پایش ویروس های تنفسی به منظور اعلام هشدارهای شرایط اضطراری قبل از شیوع بیماری و سخت تر شدن شرایط، سرمایه گذاری می کنند.

وی گفت: صدور هشدار شرایط اضطراری قبل از شیوع بیماری، کار بسیار دشواری است؛ بنابراین علاوه بر فناوری، به زیرساخت الکترونیکی و آزمایشگاهی وسیع در تمامی شهرها نیاز است. با توجه به تبعات سنگین اقتصادی و اجتماعی یک هشدار بهداشتی مانند قرنطینه عمومی، نباید هشدار بی اساسی صادر شود. در ۱۳ سال گذشته، این سیستم ها مکرراً به روز شده اند اما همواره با چالش هایی مواجه بوده اند.

«متاپنوموویروس» یکی از ده ها ویروس سرماخوردگی

وی درباره ویروس «متاپنوموویروس» (HMPV) گفت: متاپنوموویروس یکی از ده ها ویروسی است که موجب سرماخوردگی در افراد می شود؛ سرماخوردگی که می تواند به شکل یک آبریزش بینی ساده تا برونشیت حاد و سرفه های شدید بروز کند. ما همگی به صورت دوره ای، به ویژه در فصول پاییز و زمستان به سرماخوردگی مبتلا شده ایم، در حالی که شاید نام ویروس های عامل آن را ندانیم.

فعالیت ویروس های تنفسی از پاییز تا بهار

رضایی در خصوص ویروس های تنفسی توضیح داد: «آدنوویروس ها»، «رینوویروس ها»، «متاپنوموویروس ها» و «سنسیشیال ویروس های تنفسی» همگی از علل اصلی سرماخوردگی هستند که معمولاً از پاییز تا بهار باعث ابتلای میلیون ها نفر به این بیماری می شوند و برای شناسایی این ویروس ها از حلق و بینی آزمایش نمی گیریم.

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت خاطرنشان کرد: طی چند سال اخیر تلاش های زیادی برای نظارت بر انواع ویروس ها در فصل سرما در چین صورت گرفته است، و امروز چینی ها می توانند لیستی نسبتا کامل از ویروس ها را به صورت هفتگی در شهرهای خود رصد کنند و به محض افزایش درصد یا تعداد بیماران تنفسی، وضعیت را تحلیل کرده و هشدارهای لازم را صادر کنند.

وی افزود: بسیاری از کشورها روند متاپنوموویروس را به عنوان یک عامل سرماخوردگی در برنامه ملی خود تحت نظارت ندارند، اما روند شیوع آنفلوانزا و کرونا را بررسی می کنند. این در حالی است که چین و چند کشور دیگر به دنبال ایجاد یک نظام جامع تری برای نظارت بر ویروس های تنفسی هستند تا افزایش و کاهش شیوع حتی ویروس های کمتر اهمیت مانند رینوویروس ها و متاپنوموویروس ها را نیز تحت کنترل داشته باشند.

حدود ۲۰۰ ویروس عامل سرماخوردگی هستند

در ادامه، رضایی به پرسش درباره دلایل رصد متاپنوموویروس در کشورهای اروپایی پاسخ داد و گفت: حدود ۲۰۰ ویروس وجود دارد که به عنوان عامل سرماخوردگی شناخته می شوند. هر نوع سرماخوردگی که رخ دهد، به جز استراحت و مصرف مایعات، درمان مؤثری ندارد. به همین دلیل که درمان سرماخوردگی یکسان است، چرا باید بر روی رصد ویروس های سرماخوردگی هزینه کنیم؟ وقتی با خانواده های مختلف ویروس های تنفسی آشنا شویم، درمی یابیم که ویروس های سرماخوردگی که در بزرگسالان به شکل آبریزش خفیف و درد بدن در مدت چند روز تا دو هفته گذر می کند، ممکن است در خردسالان، سالمندان و افراد با سیستم ایمنی ضعیف، عوارض شدیدتری به همراه داشته باشد.

تغییر شدت بیماری در فصول مختلف

وی ادامه داد: به عنوان مثال، ویروس متاپنوموویروس که معمولاً علائمی نظیر تب و بدن درد و آبریزش بینی خفیف دارد، می تواند برای یک سالمند به شکل بیماری شدید تنفسی بروز کند، به حدی که بستری شدن در بیمارستان ضروری شود. این ویروس ها نیز مانند بسیاری از ویروس های تنفسی تنوع ژنتیکی دارند و تغییراتی را در طول زمان تجربه می کنند؛ گاهی شدت بیماری به مرور بیشتر و گاه کاهش می یابد. شدت بیماری همچنین بستگی به وضعیت سیستم ایمنی کلی یک جامعه دارد؛ بنابراین ممکن است در یک سال پاییز سخت تری را تجربه کنند یا تعداد بیماران در سالی دیگر کاهش یابد.

رضایی تصریح کرد: تغییرات ویروس ها از منظر سیاست گذاری سلامت از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ اگر ویروسی جدید با قدرت بیماری زایی بالا که جهش یافته است در میان ویروس های شناخته شده شناسایی شود، همچون کروناویروس ۲۰۱۹ که در آذر ۱۳۹۸ در ووهان چین شناسایی شد، شناسایی آن در میان میلیون ها بیمار بسیار دشوار است. ایجاد یک نظام رصد دقیق و هوشمند، تنها راه حل شناسایی این ویروس های جهش یافته است، شبکه ای که همه ویروس های شناخته شده را تحت نظر داشته باشد و موارد ناشناخته را نیز هرچه سریع تر در آزمایشگاه های تخصصی شناسایی کند.

چگونگی و زمان شناسایی ویروس HMPV

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت تأکید کرد که متاپنوموویروس یک ویروس جدید نیست و بیان کرد: هلندی ها حدود ۲۳ سال پیش این ویروس را برای اولین بار در آزمایشگاه شناسایی کردند؛ با این حال شواهد حاکی از آن است که این ویروس حداقل از نیم قرن پیش در میان انسان ها وجود داشته است. متاپنوموویروس یکی از ویروس های رایج بیماری های تنفسی است که سالانه میلیون ها نفر به آن مبتلا می شوند و در فصل سرما صدها هزار مورد بستری در سطح جهانی به خاطر این ویروس گزارش می شود. اگرچه تعداد فوتی ها ناشی از این ویروس به نسبت آنفلوآنزا و سایر عوامل بیماری زا کمتر است، اما همچنان چندین هزار مورد مرگ ناشی از بیماری های تنفسی مربوط به این ویروس وجود دارد.

آنفلوآنزا در صدر بیماری های تنفسی کشور

وی در مورد شرایط کنونی گفت: در حال حاضر ۳۰ درصد از بیماری های تنفسی در کشور به دلیل آنفلوآنزا است، و بر اساس گزارش های نظام مراقبت کشور در اواخر آذرماه سال جاری، سهم آنفلوآنزا از کل بیماری های تنفسی ۳۰ درصد است و کمتر از ۱۰ درصد بیماران مبتلا به تب تنفسی به کووید ۱۹ مبتلا شده اند. حال ممکن است این سؤال پیش بیاید که ۶۰ درصد بیماران دیگر به چه ویروس هایی مبتلا هستند؟ شناسایی این موضوع توسط نظام رصد چین طراحی شده است که روند شیوع انواع علل سرماخوردگی مانند رینوویروس، متاپنوموویروس، آدنوویروس، سنسیشیال ویروس و همچنین سایر ویروس ها و میکروب ها نظیر آنفلوآنزا و پاراآنفلوآنزا را مورد بررسی قرار می دهد تا در صورت بروز ویروس جدید یا به وجود آمدن تغییرات معنی دار در دیگر ویروس های شناخته شده، به موقع متوجه شوند و دچار غافلگیری نشوند.

وی درباره نظارت بر متاپنوموویروس در چین اظهار داشت: متاپنوموویروس ها از حدود هفت سال پیش در چین تحت نظارت آزمایشگاهی قرار گرفته اند و طبق گزارش کارشناسان بهداشت چینی، در برخی سال ها میزان شیوع آن ها بیشتر و در برخی سال ها کمتر است.

نقش شبکه های اجتماعی در معرفی HMPV به عنوان ویروسی جدید

رضایی در مورد افزایش بیماری های تنفسی در کشورهای نیم کره شمالی توضیح داد: گزارش های هفتگی از چین نشان می دهد با کاهش دما، بیمارهای تنفسی در استان های شمالی این کشور به تدریج افزایش یافته است. آنفلوآنزا در ایران و بسیاری از کشورهای نیم کره شمالی، بیشترین سهم را در مقایسه با دیگر بیماری های تنفسی دارد.

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت در خصوص وضعیت بیماری های تنفسی در چین بیان کرد: مسئولین بهداشت چین اعلام کردند که در سال جاری میزان بیماری های تنفسی نسبت به دو سال گذشته کمتر است، اما موفقیت در کنترل شیوع سالانه آنفلوانزا و متاپنوموویروس و سایر ویروس ها مستلزم رعایت بهداشت فردی در سطح جامعه است. با توجه به سرد شدن هوا و افزایش بیماران حس سرفه و علائم تنفسی، به مردم توصیه شده است که از ماسک استفاده کنند و به بهداشت فردی توجه کنند.

نقش شایعات در نگرش عمومی نسبت به بیماری ها

وی با تأکید بر اهمیت «چهارچوب بندی» (فرمینگ) در انتشار شایعات گفت: شایعه سازان برای قانع کردن افکار عمومی به این که چین یک کشور پنهان کار است و سلامت جهانی را به خطر می اندازد، به شیوه های چهارچوب بندی متوسل شده اند و تلاش کردند از چند تکنیک همزمان استفاده کنند.

رضایی افزود: شناسایی ویروس HMPV به عنوان یک ویروس جدید، یکی از روش های چهارچوب بندی است، اما شایعه سازان سعی داشتند سابقه چند ده ساله این ویروس در علوم پزشکی را از افکار عمومی پنهان کنند. در حالی که هیچ ویروس جدیدی وجود ندارد و این ویروس حداقل ۶۰ سال است که در دایره شناسایی پزشکی معروف است.

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت ادامه داد: همچنین شایعه سازان از چارچوب افشاکنندگان و نجات دهندگانی که به دنبال آگاه کردن مردم جهان هستند، مطالب خود را منتشر کردند و از ادبیاتی استفاده کردند که به نظر می رسید مسئولان بهداشت این کشور تلاش کرده اند اطلاعات را پنهان کنند و با این کار، شایعه ها را احساسی تر و قابل باورتر می سازند، گویی آن ها متوجه خطرهایی هستند و از این رو با حسن نیت مخاطبان خود را به آگاهی دعوت می کنند. همچنین به تحریف ماجرای استفاده از تکنولوژی جدید آزمایشگاهی چین در شناسایی سریع تر ویروس های تنفسی و یادآوری مجدد داستان های روزهای ابتدایی همه گیری کرونا تلاش کردند تا این ویروس را به دو صفت «جدید» و «چینی» معرفی کنند و این احساس ترس ناشی از خاطرات تلخ شیوع کووید ۱۹ را به سمت این ویروس عادی سرماخوردگی متوجه سازند.

رضایی همچنین تأکید کرد: شایعه سازان با توجه به اینکه می دانستند بیشتر افراد جامعه با نام ویروس ها آشنا نیستند و نام HMPV برای عمومی ها جدید به نظر می رسد، این تصور را ایجاد کردند که یک ویروس جدید در چین در حال شیوع است که بیمارستان ها را پر کرده و این ادعا را تقویت کردند که دنیا دوباره در خطر شیوع مشابه بیماری کرونا قرار دارد و تا حدی هم موفق شدند، زیرا میلیون ها نفر در این مدت به جست و جوی کلمات HMPV و چین در اینترنت پرداخته اند که باعث ترس و نگرانی شدند. تکنیک دیگری که برای قانع کننده تر کردن این شایعه ترسناک به کار رفت، تکرار مکرر اینکه در چین یک ویروس جدید مرگبار موجب نگرانی شده است، در هزاران کانال شبکه های اجتماعی به ویژه به زبان های هندی و انگلیسی بود، که حتی کانال هایی با میلیون ها فالوور به انتشار این موضوع پرداختند بدون اینکه به درستی خبر توجه کنند. در عین حال، خبرگزاری های محتاط و رسمی در سطح جهانی برای انتشار چنین مطالبی تأمل کردند و منتظر اعلام نظر متخصصان و مقامات ذیربط جهانی و چینی ماندند.

واما کشورهایی که بیماری های تنفسی را رصد نمی کنند

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت با بیان اینکه بسیاری از کشورهای جهان برنامه جامعی برای نظارت بر ویروس های تنفسی ندارند، گفت: بسیاری از کشورها به جز آنفلوانزا و چندین ویروس دیگر، به طور جامع بر روی رصد سایر ویروس های با اهمیت کمتر، از جمله HMPV که یکی از ویروس های مرتبط با سرماخوردگی بزرگسالان است، کار نمی کنند.

وی افزود: هر چند متخصصان عفونی با HMPV آشنا هستند و می دانند این ویروس چیست و چگونه انتقال می یابد، اما با توجه به سرعت انتشار شایعات به وسیله رسانه های اجتماعی، فرصت اصلاح این شایعات معمولا به متخصصان داده نمی شود و بلافاصله در جوامع گسترش می یابند. زمانی که کانال های با چند میلیون فالوور در توییتر و اینستاگرام و دیگر خبرگزاری های غیررسمی به نشر نا به جا شایعات می پردازند، مدیریت این ادعاها به شدت دشوار می شود. در حالی که مقامات چینی بارها اعلام کرده اند که بیمارستان های استان های شمالی چین معطوف به بیماران نیستند و وضعیت در این فصل آرام تر از سال های گذشته است، اما انتشار تصاویر ساختگی از اورژانس های شلوغ و صداهای بیماران، منجر به بروز شایعات و باورهای نادرست در بین مردم گردید.

رضایی در پایان افزود: نه تنها در چین بلکه در اروپا و آمریکا نیز روش هایی برای رصد و تحلیل دقیق نمونه های خلط بیماران تنفسی وجود دارد و در طول فصول سرد به بررسی می پردازند؛ مثلاً در صورت افزایش آنفلوانزا، بررسی می کنند که کدام نوع از آن بیشتر شایع شده است و همچنین به تحلیل دیگر ویروس ها و زیرگونه های ژنتیکی آن ها می پردازند. به عنوان مثال، ممکن است عمومی ها ندانند که سرماخوردگی معمولی و آبریزش بینی و درد بدن، ناشی از ویروس های متعددی است که یکی از آنها رینوویروس ها هستند که خود ۱۷۰ نوع دارند و به سه دسته تقسیم می شوند. همچنین برای برخی کشورها مهم است که بدانند در این فصل رینوویروس دسته A شایع تر است یا B یا C و تغییرات آن نسبت به سال گذشته چگونه بوده است.

ویروس ها را دست کم نگیریم

وی ضمن اشاره به اهمیت هر ویروسی را نباید دست کم گرفت، تأکید کرد: تجربه کرونا به ما آموخت که هیچ ویروسی را نمی توان دست کم گرفت. اکنون همه می دانند که ویروسی مانند کرونا که در گذشته تنها عفونت های ساده ای را موجب می شد، علاوه بر نوع «سارس» که کشنده است می تواند با چند جهش ژنتیکی قدرت بیماری زایی بیشتری پیدا کند و ازاین رو این لازم است که در چین، اروپا و آمریکا به نظارت و پایش ویروس های تنفسی، به ویژه در فصول سرد، توجه بیشتری صورت گیرد.

او در عین حال یادآور شد: همچنین یک سرماخوردگی ساده می تواند در نوزادان، کودکان خردسال یا سالمندان شدت یافته و به عوارضی نظیر عفونت گوش، عفونت های تنفسی و در موارد خاص منجر به بستری یا حتی فوت بیمار گردد؛ لذا حتی سرماخوردگی ساده در بعضی بیماران خاص باید به دقت زیر نظر قرار گیرد.

روش انتقال ویروس HMPV

رضایی در ادامه درباره شیوه انتقال ویروس HMPV گفت: روش انتقال این ویروس مشابه آنفلوانزا و ویروس های سرماخوردگی است. بر اثر عفونت نخست، ایمنی مناسب برای فرد به وجود آمده و در دفعات بعد، به احتمال زیاد نوع خفیف تری از بیماری تجربه خواهد شد. اگر مردم با راه های انتقال آنفلوانزا آشنا شوند، تقریباً با شیوه انتقال سایر ویروس های تنفسی نیز آشنا هستند و نیاز به نوشتن مجزای مطالب برای هر ویروس وجود ندارد که موجب سردرگمی عمومی گردد.

علائم بالینی بیماری های تنفسی

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت ادامه داد: ویروس HMPV مشابه سایر ویروس های سرماخوردگی نظیر رینوویروس، آدنوویروس و سنسیشیال ویروس با علائمی از قبیل تب خفیف، سرفه، گلودرد، درد بدن و آبریزش بینی همراه است. علائم این ویروس ها بسیار به یکدیگر شباهت دارد و درمان و واکسن خاصی نیز برای آن ها وجود ندارد.

افزایش بیماری های تنفسی از آبان ماه

وی خاطرنشان کرد: متاپنوموویروس انسانی (HMPV) ممکن است در کودکان زیر پنج سال، سالمندان بالای ۶۵ سال و افراد با ضعف سیستم ایمنی یا بیماری های زمینه ای شدیدتر از یک سرماخوردگی ساده باشد. به عنوان مثال، ممکن است فرد مبتلا به آسم دچار حمله به این دلیل شود؛ درمان آسم در این موارد ضروری خواهد بود. به طور کلی، شیوع متاپنوموویروس از آبان ماه تا اردیبهشت، بسته به دما و موقعیت جغرافیایی کشورها، مشاهده می شود. میزان ابتلا به این ویروس و دیگر بیماری های ویروسی تنفسی از آبان به تدریج افزایش می یابد و بیشترین شیوع آن در زمستان است.

ضرورت رعایت بهداشت فردی

مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت در پایان صحبت های خود به اهمیت رعایت نکات بهداشتی اشاره کرد و گفت: با رعایت استفاده از ماسک، شستشوی مداوم دست ها و اقداماتی همچون استراحت در منزل در زمان ابتلا به بیماری می توان شاهد فصل کم بیماری تری بود. هشدار مسئولان بهداشت کشورها همواره بر رعایت بهداشت فردی تأکید دارد.