چگونه پیروی از الگوی کشت می‌تواند به بهبود وضعیت کشاورزی در منطقه کم‌آب ساوه کمک کند
ایسنا/مرکزی معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی ساوه، به تبیین معیارهای الگوی کشت در شرایط کم آبی پرداخت.
محمودرضا خلیلی در مصاحبه‌ای با ایسنا، اعلام کرد: کاهش بارش‌های جوی منجر به کاهش قابل ملاحظه در جریانات آب‌های سطحی شده و افت آشکار منابع آب زیرزمینی، آسیب‌های جدی به بخش کشاورزی و معیشت کشاورزان وارد کرده و این ناپایداری نیازمند تدوین و اجرای سیاست‌های حمایتی برای بهره‌برداران کشاورزی در راستای مدیریت منابع آب است.
وی افزود: غفلت از مدیریت منابع آبی در درازمدت می‌تواند منجر به رکود مزارع، کاستی در تولید و وابستگی به واردات غذا و در نهایت خطر از دست دادن امنیت غذایی شود. هرچند که در حال حاضر بخش کشاورزی بزرگترین مصرف‌کننده منابع آبی محسوب می‌شود، اما متاسفانه مدیریت آب مصرفی در بخش صنعت و شرب نیز مطلوب نیست. به عنوان نمونه، استفاده از کولرهای آبی به دلیل عدم توانایی در تأمین برق کافی، مشکلاتی را برای استفاده از کولرهای گازی ایجاد کرده است. در حالی که اکنون در فصل سرما به سر می‌بریم، این وضعیت در طول سال تداوم دارد.
خلیلی ادامه داد و گفت: در مورد معیارهای الگوی کشت، وزن محصول تازه و خشک ارزیابی، مقدار کالری تولیدی نسبت به مصرف آب، ارزآوری محصول، و ارزش مکانی آب، از جمله معیارهای کلیدی به شمار می‌آیند که باید بر اساس میزان مصرف آب ارزیابی شوند.
او همچنین اشاره کرد: زمانی که از میزان محصول خشک صحبت می‌شود، گندم به طور متوسط ۱۰ برابر پسته و چهار برابر زرشک کارآیی دارد، به این معنا که میزان ماده خشک تولیدی گندم بسیار بیشتر از پسته و زرشک است. همچنین از نظر ارزآوری، پسته ۱۰ برابر و زرشک ۱۱ برابر گندم برای کشور سودآوری دارد، اما در فرایند الگوی کشت، لازم است تمامی معیارها در نظر گرفته شوند و نمی‌توان تنها با توجه به یک معیار در زمینه مصرف آب، برنامه‌ریزی کرد. باید تمام ابعاد فنی، اقتصادی و سیاسی در الگوی کشت لحاظ شوند. در این زمینه، کارآیی مصرف آب باید اولین اولویت باشد؛ یعنی باید مشخص کرد که با چه مقدار آب می‌توان محصولی با حجم بالا و نیاز آبی کم تولید کرد که توانایی اقتصادی بالایی داشته باشد.
اساس اصلاح الگوی کشت، کاهش سطح نیست
معاون جهاد کشاورزی ساوه با تأکید بر لزوم رعایت الگوی کشت برای حفظ و افزایش تولید و امنیت غذایی، تصریح کرد: اصل اصلاح الگوی کشت، کاهش سطح کشت نیست، بلکه هدف افزایش بهره‌وری و بهبود مدیریت مصرف آب است. تمامی فعالیت‌های مدیریتی در سطح مزارع مؤثر هستند؛ از جمله می‌توان به جایگزینی گیاهان با نیاز آبی کمتر مانند گیاهان دارویی به جای گیاهان پرمصرف اشاره کرد.
خلیلی شناخت کشت گلخانه‌ای صیفی‌جات به جای کشت سنتی در فضای آزاد را به عنوان یکی دیگر از الگوهای کشت موثر برای مدیریت مصرف آب معرفی کرد و ادامه داد: کشت گلخانه‌ای می‌تواند در مقایسه با کشت در فضای باز، به تولید ۱۰ برابری محصول در همان سطح کمک کند. به کارگیری سیستم‌های نوین آبیاری نظیر آبیاری قطره‌ای و زیرزمینی نیز در مدیریت بهینه آب بسیار مؤثر است.
لزوم استفاده از بذر و نشای مقاوم به خشکی و شوری
وی بیان داشت: در زمینه بهره‌وری، به کارگیری بذر و نشای مناسب که به خشکی و شوری مقاوم هستند، موثر است. بذرهایی وجود دارند که در شرایط نامناسب عملکرد و مقاومت کمی دارند، در حالی که استفاده از انواع اصلاح شده با ویژگی‌های سازگار با خشکی و شوری می‌تواند با همان حجم آب، عملکرد و بهره‌وری بالاتری را به ارمغان آورد، که این یکی از ملزومات الگوی کشت می‌باشد.
تاثیر خاک و سایبان در بهره‌وری کشاورزی
او همچنین به تأثیر خاک بر افزایش بهره‌وری اشاره کرده و گفت: متأسفانه بسیاری از اراضی و خاک‌های کشاورزی مستعد کشور، به کاربری‌های مختلفی چون ویلاسازی تبدیل شده‌اند و در عوض، خاک‌های نامناسب زیر کشت محصولات کشاورزی می‌روند که به دلیل داشتن مواد آلی کم، باعث کاهش عملکرد در تولید می‌شود. همچنین باید توجه ویژه‌ای به کشت نشایی در نقاطی که امکان‌پذیر است، توسط کشاورزان صورت گیرد.
خلیلی بر لزوم ایجاد سایبان برای محصولات کشاورزی در باغات تأکید کرده و گفت: ایجاد سایبان برای محصول انار که محصول شاخص شهرستان ساوه است، نه تنها از آفتاب‌سوختگی می‌کاهد بلکه موجب خنک شدن درختان و کاهش نیاز آبی آنها نیز می‌شود. گسترش مکانیزاسیون و مدیریت آفات و بیماری‌ها نیز به بهبود عملکرد و افزایش تولید کمک می‌کند.
چند محصول مناسب برای ساوه و زرندیه
وی با اشاره به ویژگی‌های آب و هوایی متنوع شهرستان ساوه، گفت: محصولاتی نظیر گل محمدی و گیاهان دارویی مختلفی شامل زیره سبز، خاکشیر و خارشتر می‌توانند در این شرایط کشت شوند، به شرط آنکه بازار مناسبی برای فروش آنها ایجاد گردد تا توجیه اقتصادی و قدرت رقابت داشته باشند.
خلیلی با بیان این که کمبود منابع آبی خیانت به برخی کشاورزان را به ترک اراضی خود واداشته، تأکید کرد: در این شرایط، روی آوردن به کشت محصولاتی که آب کمتری طلب می‌کنند، ضروری است؛ اگرچه ممکن است در ابتدا به درآمد زیادی نرسند، اما با بازاریابی می‌توانند معیشت خود را تأمین کرده و کشاورزی را حفظ نمایند. زعفران نیز محصولی ارزآور و استراتژیک با نیاز آبی کم است که به خوبی با بارش‌های باران و آب‌های سطحی سیراب می‌شود و از نظر اقتصادی قابل توجیه است.
خلیلی همچنین پرورش شتر را یکی از راهکارهای بهره‌برداری از منابع طبیعی موجود دانسته که می‌تواند به عنوان یک منبع شغلی برای کشاورزانی که با محدودیت منابع آبی مواجه‌اند، عمل کند.
او به کشت محصولاتی نظیر انگور و بادام در مناطق سردسیر استان به عنوان نمونه‌هایی با نیاز آبی کمتر اشاره کرد که تجارب کشاورزان و نیاکان نشان‌دهنده آن است که این محصولات در شرایط خشکی از مقاومت بالایی برخوردارند و می‌توانند به صورت دیم و با حداقل دو نوبت آبیاری، به صورت کاملاً اقتصادی در نقاط سردسیر مانند بخش نوبران ساوه و بخش خرقان زرندیه کاشته شوند. اگرچه کاشت بادام و انگور در این مناطق رایج است، اما باغداران همچنان از علاقه خاصی به کشت محصولات دیگری نظیر گردو دارند که به آب بیشتری نیاز دارد.
پسته ۵۰ درصد کمتر از انار آب مصرف می‌کند
او در مورد کشت پسته اظهار داشت: شرایط اقلیمی استان مرکزی، به ویژه در ساوه و زرندیه، باعث شده است که این محصول در سطح وسیعی از باغات کشت شود و به لحاظ کیفیت و میزان برداشت در کشور خوب عمل کرده است. از نظر مصرف آب، پسته موضوعی حائز اهمیت است، زیرا نسبت به انار حدود ۵۰ درصد آب کمتری مصرف می‌کند.
خلیلی بیان کرد: پیشنهاد می‌شود که پسته که به عنوان محصولی با ارزآوری بالا و استراتژیک شناخته می‌شود، به روش‌های نوین آبیاری آبیاری شود. همچنین زرشک به عنوان یک محصول کشاورزی ارزآور و مقاوم به خشکی و نیاز آبی کمتر، دیگر گزینه کشت با مصرف آب پایین معرفی می‌شود.
از روش‌های نوین آبیاری غفلت نشود
این مقام مسئول در جهاد کشاورزی در ادامه بر استفاده از روش‌های نوین آبیاری به ویژه زیرسطحی و قطره‌ای تاکید کرده و افزود: این شیوه آبیاری می‌تواند اتلاف آب را تا ۹۰ درصد کاهش دهد و باید در برنامه‌های حمایتی دولت گنجانده شود.
وی همچنین به این نکته اشاره کرد که انتقال آب به روش‌های سنتی و از طریق انهار عمومی به هیچ وجه به صرفه نیست و موجب هدررفتن این سرمایه ملی خواهد شد و توصیه کرد که به منظور جلوگیری از اتلاف آب در این کانال‌ها، عملیات لوله‌گذاری صورت گیرد، چرا که در سطوح بتنی، تبخیر آب مشکل‌ساز خواهد بود.
خلیلی همچنین به تأثیرگذاری کاهش تراکم درختان در مواقع تنش آبی اشاره کرده و گفت که اجرای این روش می‌تواند به یک درخت این امکان را دهد که از رطوبتی که از باران یا آبیاری در اختیار خاک قرار دارد، به میزان بیشتری بهره گیرد.
او همچنین بر اهمیت استفاده از ارقام مقاوم در حوزه باغی و زراعی تأکید کرد و افزود: مدیریت بقایای گیاهی در خاک برای افزایش مواد آلی و همچنین استفاده از مالچ‌های پلاستیکی یا نایلونی به ویژه در باغات که کمتر رایج است، می‌تواند به حفظ رطوبت خاک از فصل بهار به بعد کمک کند.
خلیلی در پایان با اشاره به برخی راهکارها برای مدیریت منابع آبی در شرایط کم آبی، استفاده از محلول‌هایی که از تبخیر آب جلوگیری می‌کنند نظیر کائولند و دیگر مواد کاهنده تبخیر و همچنین ذخیره آب‌های سطحی جمع‌آوری شده در فصل بهار به عنوان منابع آبی زیرزمینی را پیشنهاد داد.
یکجازراعی و یکپارچگی اراضی
وی به روش‌های یکجا زراعی و یکپارچگی اراضی نیز اشاره کرد و گفت: متاسفانه تقسیم اراضی کشاورزی تحت تأثیر قانون ارث و موارد دیگر، موجب کاهش کارایی مصرف آب و عملکرد مزارع شده است. یکی از اهداف جهاد کشاورزی، حمایت از طرح یکجا زراعی و یکپارچگی اراضی است که در بهبود مدیریت مزرعه تأثیرگذار است.
وی همچنین بر لزوم تولید محصولاتی که نیاز آبی کم اما ارزش افزوده بالایی دارند، تأکید کرد و گفت: با توجه به کمبود شدید آب به عنوان نهاده اصلی تولید کشاورزی و احتمال تبدیل کم‌آبی به یک بحران جدی، مدیریت منابع آبی با روش‌های نوین به عنوان ضرورت مطرح می‌شود. برای کشاورزان، تولید محصولی که نیازهای معیشتی خود را در شرایط تنش آبی تأمین کند، باید از نظر اقتصادی منطقی باشد. تغییر قوانین و اجرای الزام رعایت الگوی کشت و ارائه حاکمیت عمومی به جای شخصی، با وجود چالش‌هایش، می‌تواند به افزایش کارآیی آب و مدیریت بهینه منابع آبی منجر شود.
محصولات متناسب با الگوی کشت صادر شوند
وی ادامه داد: اگر در سطح کلان کشور سیاستی اتخاذ شود که محصولات تولیدی همسو با الگوی کشت، قابلیت صادرات داشته و معیشت تولیدکنندگان را تأمین کند، به طور قطع انگیزه کشاورزان برای رعایت الگوی کشت و مدیریت بهتر منابع آبی، با استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری، افزایش خواهد یافت و این امر به امنیت غذایی کمک خواهد کرد.
خلیلی همچنین اعلام کرد: به عنوان مثال مشخص است که هندوانه به آب زیادی نیاز دارد؛ اما با صادرات یک تن هندوانه، می‌توان چهار تن گندم وارد کرد که تولید این حجم گندم عملا به چهار برابر آب نیاز دارد. از این رو با واردات و صادرات این اقلام، آب مجازی وارد کشور می‌شود. تصمیمات این چنینی باید در سیاست‌های کلان کشور در نظر گرفته شود تا امنیت غذایی و مدیریت منابع آب را به بهترین شکل ممکن برقرار کند.
او همچنین خاطرنشان کرد: اصلاح و رعایت الگوی کشت باید به عنوان یک طرح ملی درنظر گرفته شود و باید تمامی ارگان‌های اجرایی مانند آب منطقه‌ای، فرمانداری‌ها و کشاورزان به عنوان اصلی‌ترین کاربران این طرح، همکاری لازم را داشته باشند. به تنهایی هیچ دستگاهی نمی‌تواند این طرح را به طور کامل و با موفقیت اجرا کند.
