پوکی استخوان ثانویه به چه معناست؟

دکتر حسین یاری – مدیر کلینیک طب پیشگیری و ارتقای سلامت سازمان جهاد دانشگاهی علوم‌پزشکی تهران، با اشاره به اینکه پوکی استخوان یکی از بیماری‌های رایج است، بیان کرد: بافت استخوانی جاندار بوده و سلول‌های آن به طور مداوم در فرایند ساخت، مرگ و تجدید فعالیت می‌کنند. این روند تشکیل و جذب دوباره سلول‌ها به صورت مستمر در بافت استخوانی در حال انجام است و نباید این بافت را به عنوان یک عنصر ثابت و غیرتحول‌پذیر در نظر گرفت.

بیشترین تراکم استخوانی در ۳۰ تا ۳۵ سالگی

وی ادامه داد: تراکم استخوانی در سنین ۳۰ تا ۳۵ سالگی به اوج خود می‌رسد؛ به گونه‌ای که در این زمان، میزان ساخت بافت استخوانی بیشتر از تخریب آن است. با مرور زمان و تغییرات هورمونی، به ویژه در زنان، روند ساخت بافت استخوانی کاهش یافته و میزان تخریب افزایش می‌یابد؛ به طوری که بافت استخوان کم‌کم تراکم خود را از دست داده و احتمال ابتلا به پوکی استخوان افزایش می‌یابد.

افزایش سرعت تخریب بافت استخوانی پس از یائسگی در زنان

این متخصص طب فیزیکی افزود: هرچند تا ۳۵ سالگی تراکم استخوان به اوج خود می‌رسد، اما این مقدار به شدت تحت تأثیر ژنتیک فرد قرار دارد. پس از یائسگی، سطح هورمون استروژن در بدن زنان کاهش یافته و در نتیجه، سرعت تخریب استخوان‌ها به شدت افزایش می‌یابد و فرد قهراً در معرض پوکی استخوان قرار می‌گیرد. تحقیقات نشان می‌دهد که شیوع پوکی استخوان به ویژه پس از یائسگی در زنان به طرز قابل توجهی بالا است.

«پوکی استخوان ثانویه» چیست؟

مدیر کلینیک طب پیشگیری و ارتقای سلامت سازمان جهاد دانشگاهی علوم پزشکی تهران در توضیح «پوکی استخوان ثانویه» گفت: اگرچه ما فرایند طبیعی کاهش ساخت و افزایش جذب استخوان را با افزایش سن تجربه می‌کنیم، برخی داروها، نظیر داروهای ضد انعقاد، داروهای ضد تشنج و کورتیکواستروئیدها می‌توانند سرعت تخریب استخوان‌ها را بیشتر کنند. همچنین برخی بیماری‌ها مانند اختلالات «پاراتیروئید» و «تیروئید» می‌توانند شرایط را به گونه‌ای ایجاد کنند که منجر به از دست دادن پیش از موعد تراکم استخوان شوند. زمانی که عوامل بیرونی سبب بروز پوکی استخوان می‌شوند، به آن «پوکی استخوان ثانویه» گفته می‌شود.

وضعیت ابتلا به پوکی استخوان در ایران

وی در مورد میزان شیوع پوکی استخوان در بین زنان و مردان بیان کرد: آمارها نشان می‌دهد که یک زن از هر سه زن بالای ۶۰ سال و یک مرد از هر چهار تا پنج مرد بالای ۶۰ سال به این بیماری مبتلا هستند. بر این اساس، می‌توان گفت که پوکی استخوان یک اختلال بسیار رایج به شمار می‌آید.

شکستگی، تنها نشانه پوکی استخوان است

این متخصص طب فیزیکی با تأکید بر این نکته که تنها علامت بارز پوکی استخوان شکستگی است، توضیح داد: شکستگی تنها نشانه نمایان این بیماری است و تا زمانی که شکستی رخ ندهد، هیچ علامت دیگری برای پوکی استخوان وجود ندارد. لذا علائمی همچون درد مفاصل، درد استخوان‌ها، سوزش پا و … نمی‌توانند به تنهایی نمایانگر وجود پوکی استخوان باشند و ظهور این علائم نباید به عنوان نشانه‌های هشداردهنده برای ابتلا به پوکی استخوان تلقی گردد.

مدیر کلینیک ارتقای سلامت جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: استخوان ران، نواحی ستون فقرات پشتی و کمری، از رایج‌ترین نواحی‌ هستند که در اثر پوکی استخوان دچار شکستگی می‌شوند. شکستگی لگن به نوعی یک جراحت شدید محسوب شده و می‌تواند جان فرد را به خطر بیندازد؛ چرا که ممکن است با ۱ تا ۱.۵ لیتر خونریزی همراه گردد.

نقش وراثت و تغذیه در ابتلا و پیشگیری از پوکی استخوان

یاری با تأکید بر اینکه وراثت نقش بسزایی در بروز پوکی استخوان دارد، گفت: اگرچه ژنتیک در این فرآیند بسیار تأثیرگذار است، اما برخی عوامل دیگر می‌توانند بروز این مشکل را مهار کنند؛ به عنوان مثال، رژیم غذایی صحیح جزو عوامل مهم پیشگیری از پوکی استخوان است. دریافت کافی کلسیم و ویتامین D می‌تواند به افزایش پیک تراکم استخوان کمک کرده و بدین ترتیب خطر بروز پوکی استخوان در سال‌های پیری را کاهش دهد.

ضرورت مصرف ۱۰۰۰ میلی‌گرم کلسیم در پیش از دوران یائسگی

این متخصص طب فیزیکی در مورد میزان کلسیم مورد نیاز برای پیشگیری از پوکی استخوان، تصریح کرد: قبل از یائسگی، زنان باید روزانه ۱۰۰۰ میلی‌گرم کلسیم مصرف نمایند و این مقدار در دوران یائسگی به ۱۲۰۰ میلی‌گرم افزایش می‌یابد. یک هزار میلی‌گرم تقریباً معادل است با مصرف روزانه سه لیوان شیر و این مقدار لبنیات، به ویژه شیر، راهی مؤثر برای تأمین کلسیم مورد نیاز بدن است.

پیامد‌های کاهش مصرف لبنیات

مدیر کلینیک طب پیشگیری و ارتقای سلامت سازمان جهاد دانشگاهی علوم‌پزشکی تهران گفت: بیشترین میزان کلسیم در لبنیات یافت می‌شود؛ با این حال، برخی بر این عقیده‌اند که مصرف بادام یا سایر محصولات گیاهی می‌تواند پاسخگوی نیاز کلسیم بدن باشد. هرچند بادام به عنوان منبع گیاهی دارای کلسیم قابل توجهی است، اما نمی‌تواند به عنوان جایگزینی برای لبنیات محاسبه گردد؛ به عنوان مثال، اگر شخصی به میزان کافی لبنیات استفاده نکند و همچنین تمایل به مصرف مکمل‌های کلسیمی نیز نداشته باشد، باید روزانه ۴۰۰ گرم بادام مصرف کند تا نیاز روزانه کلسیمش تأمین شود.

یاری در پاسخ به سوال ایسنا پیرامون قیمت بالای لبنیات و عدم توانایی بعضی اقشار با درآمد کم برای تأمین آن، خاطرنشان کرد: از آنجا که لبنیات به عنوان مهم‌ترین منبع جذب کلسیم به حساب می‌آید، انتظار می‌رود که مسئولین، برای مصرف لبنیات یارانه‌ای ویژه در نظر بگیرند تا این محصولات از سبد غذایی خانوارها حذف نشود. متأسفانه به دلیل مسائل معیشتی اخیر، برخی از خانوارها لبنیات را از رژیم غذایی خود حذف کرده‌اند و این حذف می‌تواند پیامدهای منفی بلندمدتی داشته و سیستم درمانی کشور را تحت فشار قرار دهد. اگر مسئولان تمایل دارند هزینه‌های تحمیل شده ناشی از شکستگی‌های پوکی استخوان را به شدت کاهش دهند، باید تدابیری برای یارانه لبنیات اتخاذ نمایند.

توصیه‌های پزشکان درباره استفاده از مکمل‌ها

عضو هیات‌علمی سازمان جهاد دانشگاهی علوم‌پزشکی تهران افزود: در صورتی که مصرف شیر و لبنیات به حد کافی صورت نگیرد، توصیه می‌شود از مکمل‌های کلسیمی استفاده گردد. پزشکان به زنان توصیه می‌کنند، در صورتی که مقدار لبنیات مصرفی آن‌ها در ایام یائسگی کافی نیست، حتماً از مکمل‌های کلسیم بهره ببرند.

ابتلای ۸۰ درصد ایرانی‌ها به کمبود ویتامین D

این متخصص طب فیزیکی در مورد اهمیت ویتامین D در پیشگیری از پوکی استخوان بیان کرد: برآوردها نشان می‌دهد که ۸۰ درصد ایرانی‌ها دچار کمبود ویتامین D هستند؛ این در حالی است که ویتامین D۳ یکی از عناصر ضروری برای بدن به شمار می‌آید. نور مستقیم خورشید منبع اصلی ویتامین D است، ولی برای دریافت ویتامین از این منبع، باید در زمان حداکثر تابش خورشید (مانند ظهر تابستان) دو سوم بدن بدون لباس به مدت ۳۰ دقیقه در معرض نور مستقیم قرار گیرد.

نمک، دخانیات و الکل؛ احتمال پوکی استخوان را افزایش می‌دهند

وی همچنین اعلام کرد که مصرف نوشیدنی‌های الکلی می‌تواند شانس ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهد و به علاوه، مصرف بی‌رویه نمک نیز تأثیرگذار است. با افزایش مصرف نمک، احتمال دفع کلسیم نیز افزایش می‌یابد و کنترل میزان نمک نه تنها روی فشار خون و سلامت قلبی-عروقی تأثیر می‌گذارد، بلکه بر تراکم استخوان نیز اثر می‌گذارد. برای کاهش ریسک پوکی استخوان، باید از مصرف دخانیات و سیگار پرهیز کرد؛ چرا که استعمال سیگار تأثیر منفی قابل‌توجهی بر کاهش تراکم استخوان دارد و پرهیز از نیکوتین بخشی از زندگی سالم خواهد بود.

یاری تأکید کرد که مدیریت مصرف پروتئین و کالری دریافتی نیز بر سلامت استخوان‌ها تأثیرگذار است و لذا باید در مقادیر مقرر و بهینه مصرف شوند.

مدیر کلینیک طب پیشگیری و ارتقای سلامت سازمان جهاد دانشگاهی علوم‌پزشکی تهران به اصلاح سبک زندگی به عنوان یک عامل پیشگیرانه از پوکی استخوان اشاره کرد و توضیح داد: فعالیت‌های فیزیکی و ورزش از مؤلفه‌های اساسی سبک زندگی سالم به شمار می‌روند. در صورتی که سطح فعالیت ورزشی به حد کافی بالا باشد، می‌تواند در پیشگیری از پوکی استخوان مؤثر باشد. فعالیت‌هایی همچون پیاده‌روی، کوه‌نوردی، دوچرخه‌سواری و ورزش‌های دوچرخه ثابت به تقویت بافت استخوانی کمک می‌کنند. همچنین، تمرینات قدرتی و هوازی و فعالیت‌های ورزشی که به تعادل کمک می‌کنند می‌توانند به پیشگیری از سقوط افراد و در نتیجه جلوگیری از شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان مؤثر باشند.

ورزش‌هایی که به پیشگیری از پوکی استخوان کمک می‌کنند
این متخصص طب فیزیکی ادامه داد: ورزش‌هایی که به انعطاف‌پذیری کمک می‌کنند نیز در پیشگیری از پوکی استخوان نقش دارند؛ مثلاً «تای چی»، که از تمرینات شرقی به شمار می‌رود، به بهبود تعادل و انعطاف‌پذیری کمک کرده و در مقابله با پوکی استخوان مؤثر است.

تاثیر غربالگری استخوان در پیشگیری از شکستگی‌ها

یاری در خصوص روش‌های شناسایی پوکی استخوان اعلام کرد: زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال می‌توانند با انجام غربالگری سنجش تراکم استخوان از ابتلا به پوکی استخوان قبل از بروز شکستگی مطلع شوند. پزشکان به زنانی که کمتر از ۶۵ سال دارند، اما از داروهایی که فرایند اضمحلال تراکم استخوان را تشدید می‌کنند یا دارای سابقه شکستگی، بیماری‌های زمینه‌ای یا یائسگی زودرس هستند توصیه می‌کنند که تست سنجش تراکم استخوان را پیش از ۶۵ سالگی انجام دهند. این تست به صورت یک تصویربرداری ساده و نه آزمایش خون انجام می‌شود و دو ناحیه ستون فقرات و لگن را بررسی می‌کند. نتایج این تست وضعیت تراکم را مشخص کرده و به پزشکان امکان می‌دهد تا در مورد وضعیت «نرمال» یا «کاهش‌یافته» تراکم استخوان یا ابتلای افراد به پوکی استخوان اطلاعات لازم را کسب کنند.

عضو هیات‌علمی سازمان جهاد دانشگاهی علوم‌پزشکی تهران تأکید کرد که پزشکان بر اساس وضعیت تراکم استخوان نسبت به تجویز دارو، اقدام خواهند کرد. هرگاه فردی به پوکی استخوان دچار باشد، لازم است که فرایند درمان را به طور کامل بگذراند. عموماً مصرف هفتگی دارو برای افراد مبتلا به پوکی استخوان تجویز می‌شود، اما برخی افراد امکان مصرف داروی خوراکی را ندارند یا شدت بیماری آن‌ها بسیار بالا است و به همین دلیل از داروهای تزریقی ۶ یا ۱۲ ماهه بهره می‌برند.

خودداری از قطع خودسرانه داروهای پوکی استخوان

یاری اضافه کرد: مبتلایان به پوکی استخوان علاوه بر داروهای تجویزی، باید از مکمل‌ها نیز استفاده کنند و دوره درمانی باید به طور کامل طی شود و نباید مصرف دارو به صورت خودسرانه قطع گردد. افراد مبتلا به این بیماری باید حداقل یک سال دارو مصرف کنند و گاهی ممکن است نیاز به مصرف دارو برای ۴ تا ۵ سال نیز وجود داشته باشد. برخی داروها به گونه‌ای عمل می‌کنند که قطع خودسرانه آنها می‌تواند موجب تسریع روند تحلیل استخوان گردد. نکته دیگر این است که وضعیت فرد باید یک سال پس از آغاز مصرف دارو بررسی مجدد شده و برنامه درمانی جدیدی با توجه به وضعیت بیمار تعریف گردد.

وی به تبلیغ برخی روش‌های درمانی غیرقابل قبول برای پوکی استخوان اشاره کرد و گفت: داروهای خوراکی مانند «آلندرونیت» و داروهای تزریقی زیرپوستی یا داخل وریدی، از رایج‌ترین شیوه‌های درمان این بیماری هستند و روش‌هایی نظیر اوزون‌تراپی که این روزها به آن پرداخته می‌شود، هیچ جایگاهی در درمان پوکی استخوان ندارند.

تمام سالمندان به پوکی استخوان مبتلا نمی‌شوند

این متخصص طب فیزیکی تأکید کرد: زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال باید به سنجش تراکم استخوان بپردازند تا از احتمال ابتلای خود به پوکی استخوان آگاه شوند. نباید تصور شود که همه سالمندان دچار پوکی استخوان می‌شوند و بررسی وضعیت این بیماری در این سنین بی‌فایده است. اگر پوکی استخوان به موقع شناسایی شود، می‌توان از عوارض و شدت این بیماری جلوگیری کرد. شکستگی به وضوح می‌تواند زندگی فرد مبتلا به پوکی استخوان را تحت تأثیر قرار دهد.

در پایان، وی به خانواده‌های سالمندان توصیه کرد که شب‌ها یک چراغ روشن بگذارند تا در صورت بیدار شدن در شب با خطر سقوط مواجه نشوند. همچنین به افراد مسن توصیه می‌شود که از حرکت بر روی سطوح ناصافی که لغزنده هستند، اجتناب کنند و در صورت وجود فرش‌های لیز در منزل، آنها را جمع‌آوری نمایند. یک لغزش ساده و زمین خوردن معمولی در فرد مبتلا به پوکی استخوان می‌تواند خطر جدی شکستگی را به دنبال داشته باشد.