حفاظت از حیات وحش؛ توازن میان سیاستگذاری کارآمد و همکاری های محلی

حیات وحش به عنوان یکی از اجزای ارزشمند میراث طبیعی هر کشور، نقش کلیدی در حفظ پایداری محیط زیست و توسعه اقتصادی ایفا می کند. هم زمان با فرارسیدن روز جهانی حیات وحش در سال ۲۰۲۵، توجه ویژه ای به سرمایه گذاری در حفاظت از گونه های جانوری و زیستگاه های آنها معطوف شده است.

روز سوم مارس به عنوان روز جهانی حیات وحش گرامی داشته می شود و شعار این سال «تأمین مالی حفاظت از حیات وحش: سرمایه گذاری بر مردم و سیاره» می باشد. در ایران، موضوع حفاظت از حیات وحش با چالش های اساسی مانند کمبود اعتبار مواجه است. بر اساس اظهارات مقامات سازمان محیط زیست، بودجه ای که در سال ۱۴۰۱ برای حفاظت از حیات وحش اختصاص یافته، تنها ۱۲ میلیارد تومان بوده که به وضوح کمتر از ۱۰ درصد از نیاز واقعی ارزیابی می شود.

تجربه اسپانسری شرکت تولید موتورسیکلت در حمایت از یوز آسیایی

نقش سازمان های غیردولتی و مردمی در تأمین مالی حفاظت از محیط زیست در ایران هنوز اندک است، اما به تدریج در حال افزایش می باشد. بخش عمده ای از اعتبارات حفاظتی معمولاً از منابع دولتی تأمین می شود و سازمان های مردم نهاد به دلیل کمبود پشتیبانی مالی و برخی محدودیت های قانونی، دارای توانایی های محدودی در این زمینه هستند. با این حال، مواردی از ورود بخش خصوصی به حمایت از حیات وحش نیز قابل مشاهده است. به عنوان مثال، در سال های اخیر قرارداد اسپانسری یک شرکت موتورسیکلت برای حفظ یوزپلنگ آسیایی به صندوق ملی محیط زیست کمک شایانی کرده است.

رویکرد «مردمی سازی» در حفاظت از محیط زیست

غلامرضا ابدالی مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با بر اهمیت مشارکت عمومی در حفاظت از محیط زیست تأکید دارد و می گوید: اعتبارات دولتی به تنهایی در ایران یا سایر نقاط دنیا نمی تواند پاسخگوی نیازهای حفاظت از حیات وحش باشد. بنابراین، لازم است که مردم در این فرآیند نقش فعال تری ایفا نمایند.

او همچنین بیان می کند: حفاظت از محیط زیست به عنوان یکی از اولویت های دولت چهاردهم در نظر گرفته شده و تلاش می شود که این اهداف با بهره گیری از ظرفیت های بخش غیر دولتی تحقق یابد.

ابدالی ضمن اشاره به ضرورت نهادینه سازی حفاظت از حیات وحش در قالب طرح های مشارکتی در جامعه، می افزاید که نباید تنها به اعتبارات دولتی تکیه کرد، چرا که حتی در صورت چندبرابر شدن این اعتبارات، حفاظت مؤثر از حیات وحش محقق نخواهد شد و فقط با مشارکت مردمی امکان پذیر است.

او همچنین به برنامه های دفترش در جهت همکاری های مؤثر با سازمان های مردم نهاد و به حداکثر رساندن استفاده از ظرفیت های صنعتی و تولیدی در راستای مسئولیت اجتماعی در زمینه حفاظت از گونه های حیات وحش اشاره می کند.

افزایش منافع اقتصادی محلی برای جلوگیری از شکار و تخریب زیستگاه ها

سرمایه گذاری در حوزه حیات وحش فقط یک الزام زیست محیطی نیست، بلکه یک فرصت اقتصادی مهم به شمار می آید. تجربیات جهانی نشان می دهد که حفاظت از گونه های جانوری و زیستگاه های آنها می تواند به رونق و توسعه پایدار جوامع محلی کمک کند. این صنعت همچنین به عنوان مالی لازم برای حفاظت از محیط زیست عمل کرده و به دلیل حضور گردشگران، بی تردید انگیزه هایی برای حفاظت از زیستگاه ها و جلوگیری از شکار غیرقانونی ایجاد می کند.

در حالی که حفاظت از حیات وحش تا پیش از این بیشتر به عنوان یک وظیفه دولتی شناخته می شد، در سال های اخیر، بخش خصوصی، شرکت ها و استارتاپ ها نیز به این عرصه پیوسته و رویکردهای نوآورانه ، روش های مدیریتی جدید، و منابع مالی و فناوری جدیدی به این حوزه وارد کرده اند. در سطح جهانی، شرکت های بزرگ به عنوان بخشی از مسئولیت اجتماعی خود، منابع مالی برای پروژه های حفاظتی فراهم می آورند یا از طریق مشارکت با سازمان های مردم نهاد در حفظ گونه های در معرض خطر مشارکت می کنند.

پایش زیستگاه ها با کمک داده های ماهواره ای

از سوی دیگر، استارتاپ های فعال در زمینه فناوری و محیط زیست، ایده های نوآورانه ای برای حفاظت ارائه می دهند. برخی از این استارتاپ ها از هوش مصنوعی و داده های ماهواره ای برای پایش جنگل ها و شناسایی زودهنگام فعالیت های غیرقانونی مانند قطع درختان و شکار استفاده می کنند. سیستم هایی طراحی شده است که با استفاده از پهپادها، حسگرهای صوتی و دوربین های تله ای هوشمند، حضور شکارچیان غیرمجاز در مناطق حفاظت شده را تحت نظر قرار دهند و به محیط بانان هشدار دهند.

نقش بخش خصوصی با محدود شدن به فناوری ها نیست. در سطح جهانی، قرق های اختصاصی که به صورت خودگردان عمل می کنند یکی از راه های حفاظت مشارکتی به شمار می روند. چنین قرق هایی در سه استان کشور ایجاد شده و تحت مدیریت جوامع محلی و بخش خصوصی قرار دارند. سازمان محیط زیست حدود پنج تا شش منطقه جدید برای تأسیس قرق های جدید در نظر دارد که به زودی مورد بررسی در شورای عالی محیط زیست قرار خواهد گرفت. اغلب این مناطق جدید در استان های شرقی و مرکزی واقع شده اند.

مدل جهانی حفاظت؛ ترکیبی از مشارکت جوامع محلی و سیاست های حمایتی

به اعتقاد کارشناسان، این تجربه نشان می دهد که با به کارگیری سیاست های صحیح، می توان از ظرفیت بخش خصوصی و جوامع محلی در حفاظت بهره گرفت. به عنوان مثال، در پاکستان برنامه ای با هدف مشارکت در حفاظت از کل مارخور (گونه ای کمیاب از بز کوهی) با در نظر گرفتن شکار قانونی محدود و اختصاص درآمد آن به جوامع محلی، نه تنها به احیای جمعیت مارخور کمک کرده، بلکه درآمد پایداری نیز برای روستاهای کوهستانی فراهم آورده است.

ضرورت بهره مندی جوامع محلی از حفاظت برای موفقیت برنامه ها

کارشناسان بر این باورند که بهترین راه برای سازمان حفاظت محیط زیست، حرکت به سوی حفاظت مشارکتی است که در آن مردم نقش فعالی در حفاظت ایفا کنند. اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت نیز بر این نکته تأکید دارد که حفاظت باید با مشارکت مردم انجام شود و اگر مردم در این فرآیند دخالت نکنند، حفاظت موفق نخواهد بود.

عبداله سالاری کارشناس اکولوژی حیات وحش بیان می کند که باید مدیریت برخی از مناطق حفاظت شده به بخش خصوصی واگذار شود، اما در این میان جامعه محلی و افرادی که در حفاظت فعالیت می کنند باید از نتایج این اقدامات بهره مند شوند؛ چرا که اگر گونه های حیات وحش برای جوامع محلی پیرامون زیستگاه خود منفعت نداشته باشند، فرصت های حفاظتی بی نتیجه خواهد بود.

سرمایه گذاری در حیات وحش به معنای سرمایه گذاری در حال و آینده بوده و می تواند منافع زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه داشته باشد.