تاریخچه مبهم زنگزور

ایران به عنوان یکی از موانع اصلی برای راه اندازی کریدور غیر واقعی «زنگزور»، در کنار ارمنستان که مصمم به حفظ حاکمیت خود بوده، در حال ایجاد تنش با جمهوری آذربایجان و ترکیه است. آن ها به شکل جدی در تلاش برای احداث دالانی هستند که به زودی کشورهای همسایه از طریق استفاده از مسیرهای ترانزیتی، تحت تأثیر قرار خواهند گرفت. با این حال، نکته کلیدی، ضرورت همکاری های منطقه ای برای برطرف کردن نزاع ها و دستیابی به راه حلی منصفانه برای همه طرف ها است.

جایگاه قفقاز جنوبی به عنوان یک منطقه دارای اهمیت ژئواستراتژیک به گونه ای است که هر تحولی در این منطقه می تواند کشورهای همسایه را متاثر سازد. این آثار تنها محدود به جمهوری آذربایجان و ارمنستان نمی شود، بلکه جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که امنیت این ناحیه برای آن حیاتی است، هر نوع اقداماتی را با واکنش قاطع خود مواجه می سازد.

این ناحیه به عنوان پلی ارتباطی میان جمهوری اسلامی ایران و اروپا و اوراسیا از اهمیت ویژه ای برخوردار است. پس از درگیری های مربوط به قره باغ در سپتامبر ۲۰۲۳، که منجر به کنترل کامل نیروهای باکو بر این مناطق گردید، ظهور منازعات مرزی و بخصوص موضوع ایجاد کریدور زنگزور با حمایت ترکیه، توجهات زیادی را به خود جلب کرده و پیامدهای فراوانی را به همراه داشته است.

برخی تحلیلگران بر این باورند که یکی از اهداف اصلی باکو و آنکارا از تأکید بر راه اندازی این کریدور، قطع دسترسی ایران به ویژه در زمینه ترانزیت به منطقه اقتصادی اوراسیا و اروپا است. از این رو، جمهوری اسلامی ایران بارها مخالفت خود را با تأکید بر حفظ حاکمیت ارمنستان ابراز کرده است.

دیدار دستیار علی اف با پزشکیان

ایران مخالف جدی کریدور «زنگزور»

ایران به عنوان یکی از مخالفان مهم طرح کریدور غیر واقعی «زنگزور» شناخته می شود. یکی از دلایل اساسی این مخالفت، به خطر افتادن نقش ایران در حمل و نقل و ترانزیت میان شرق و غرب است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در سفر اخیر خود به نخجوان با ادعای تداوم همکاری های اقتصادی و توسعه ای، در خصوص کریدور زنگزور اعلام کرد که ترکیه از برقراری یک کریدور صلح آمیز بین آذربایجان و ارمنستان به منظور اتصال نخجوان پشتیبانی می کند؛ اما اگر ایروان بر سر چنین موضوعی ایستادگی کند، این کریدور ممکن است از قلمرو ایران عبور کند، که این خود به عنوان یک تفکر مثبت تلقی می شود.

وی همچنین تأکید کرده که ما بر این باوریم که تمام توان خود را برای راه اندازی کریدور زنگزور به کار خواهیم گرفت.

در حالی که جمهوری اسلامی ایران به دفعات بیان کرده است که هیچ تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه قابل قبول نیست، ارمنستان نیز بارها تأکید کرده است که هیچ کریدوری نمی تواند در اراضی این کشور عمل کند.

اخیراً نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در اظهارات خود درباره چالش های موجود در مسیر جمهوری آذربایجان به نخجوان و مسائل مربوط به کریدور زنگزور بیان داشت: ما طرح «چهار راه صلح» را تدوین کرده ایم که شامل بازگشایی تمامی مسیرهای حمل و نقل می شود، به همین دلیل بازگشایی راه آهن میان ارمنستان و آذربایجان از اهمیت فراوانی برخوردار است. احیای روابط ریلی از آذربایجان به سمت نخجوان و در اراضی ارمنستان، بسیار حائز اهمیت خواهد بود.

نخست وزیر ارمنستان افزود: این بدان معناست که هر دو کشور، آذربایجان و ارمنستان، قادر خواهند بود از سرزمین یکدیگر برای حمل و نقل ریلی بین المللی استفاده کنند. در صورت بازگشایی مسیرهای ارتباطی، خط ریلی ارمنستان و ایران نیز فعال خواهد شد که این اقدام به تحکیم روابط اقتصادی ما کمک خواهد کرد و برای آذربایجان امکانی فراهم می آورد تا بتواند از خاک ارمنستان به سمت ترکیه و بالعکس یک مسیر انتقال ریلی کامل داشته باشد. این مسئله به معنای ورود هر دو کشور به شبکه بین المللی ارتباطات خواهد بود و به طور عملی تبادل تجاری میان ایران و ارمنستان را تسریع می بخشد.

شایان ذکر است که هنگامی که می گوییم ارمنستان برای ایران به عنوان کوتاه ترین مسیر به سمت غرب محسوب می شود، در حال حاضر به دلیل فقدان راه آهن ارتباطی، اجرایی نشده و همواره این موضوع مطرح بوده که به دلیل دشواری های جغرافیایی ایجاد آن نیاز به سرمایه گذاری فراوانی دارد که در شرایط فعلی توجیه اقتصادی نداشته و نتوان هزینه ها را جبران کرد. اما با اجرای طرح چهار راه صلح، ما نیز به سمت خلیج فارس و دریای عمان به امکانات ریلی خواهیم رسید و در نهایت، هم ایران و هم ارمنستان قادر به برقراری ارتباط ریلی به سمت دریای سیاه خواهند بود.

نشست نخجوان با دستور کار زنگزور

شایان ذکر است که کریدور زنگزور به عنوان منطقه ای حائل بین باکو و نخجوان، در واقع در بخش جنوبی ارمنستان واقع شده است، جایی که به سیونیک مشهور است. این استان با ایران هم مرز بوده و جمهوری آذربایجان در صدد است که ارتباطی با نخجوان ایجاد کند. قبل از آزادسازی نواحی اشغالی، آذربایجان از مسیرهای ارتباطی ایران برای دسترسی به نخجوان بهره برداری می کرد و حق ترانزیت نیز به ایران پرداخت می شود.

اما پس از آزادسازی مناطق اشغالی، جمهوری آذربایجان طبق توافق نامه آتش بس، در بند ۹ آن، ادعا می کند که باید دسترسی برای باکو فراهم گردد و یک مسیر ارتباطی میان نخجوان و آذربایجان از طریق اراضی ارمنستان تاسیس شود. نکته اصلی این است که آذربایجان می تواند از مسیرهای ارمنستان بهره برداری کند، اما حاکمیت ملی ارمنستان نباید نادیده گرفته شود.

با در نظر گرفتن تحولات جاری در این منطقه، جمهوری اسلامی ایران بارها مواضع قاطعی را اعلام کرده که اجازه تغییرات مرزهای تاریخی را نخواهد داد و کشورها حق ندارند توافقات خود را با مرزهای بین المللی به چالش بکشند.

کریدور زنگزور

موضع دوگانه روسیه

در این راستا، مواضع روسیه حالت دوگانه و مبهمی را به خود گرفته و با این موضوع به شکل هوشمندانه ای تعامل می کند. در واقع روس ها مانند سایر کشورها، همیشه به منافع خود توجه دارند، اما این منافع باید با منافع دیگران در تضاد نباشد.

مسئله ایجاد کریدور زنگزور به دلیل اهمیت آن در ارتباط با امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. از این رو، تهران بارها تأکید کرده که در موضوعات مرتبط با امنیت ملی خود قاطع عمل خواهد کرد و منافع کشور را در اولویت قرار می دهد.

سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان در این زمینه خاطرنشان کرده است که «صلح، امنیت و ثبات منطقه ای نه تنها اولویت مهمی است، بلکه جزء ارکان امنیت ملی ما نیز محسوب می شود. هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا تلاش برای بازتعریف مرزها، چه در شمال، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیر قابل پذیرش است و به عنوان یک خط قرمز برای ایران تلقی می شود».

علاوه بر آن، واهاگن خاچاتوریان، رئیس جمهور ارمنستان در دیداری با هیات پارلمانی جمهوری اسلامی ایران از گسترش روابط دو کشور در تمامی سطوح ابراز خوشحالی کرده و بر عزم جدی ارمنستان برای گسترش همکاری ها با جمهوری اسلامی ایران تأکید ورزید.

او همچنین به اشتراک دیدگاه های مقامات دو کشور در موضوعات منطقه ای و صلح و امنیت اشاره کرده و مواضع جمهوری اسلامی ایران در حمایت از تمامیت ارضی ارمنستان و حاکمیت ملی آن را تحسین کرد.

علاوه بر این, آرا شاوردیان، رئیس هیأت گروه دوستی پارلمانی کشورمان در این دیدار تأکید کرد که جمهوری اسلامی ایران سیاست گسترش روابط با همسایگان را در اولویت قرار داده و ارمنستان در این چارچوب موقعیت خاصی دارد.

شاوردیان مرز ایران و ارمنستان را مرز دوستی و حسن همجواری توصیف کرده و بر روابط تاریخی و عمیق میان دو کشور تأکید نمود و خاطرنشان کرد: سیاست قاطع جمهوری اسلامی ایران، مخالفت با هرگونه تغییر در مرزهای بین المللی است و هرگونه برطرف سازی موانع در مسیرهای ارتباطی در ارمنستان می بایست تحت حاکمیت ملی و سرزمینی این کشور باشد.

شایان ذکر است که مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان بیان داشت: «ایران تنها کشوری در منطقه است که موضع خود در مورد کریدور زنگزور را با ارمنستان هماهنگ می کند. ایران هرگز از مواضع قاطع خود در این باره عقب نشینی نخواهد کرد و در این زمینه هیچ گونه مذاکره ای انجام نخواهد شد.»

این دیپلمات ایرانی همچنین بیان داشت: «ایران مخالف رفع انسدادات ارتباطات در قفقاز جنوبی نیست، اما این اقدام باید با رعایت اصول حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها صورت گیرد. ما بارها مواضع خود را در خصوص رفع انسدادات ارتباطات ابراز کرده ایم و تنها در صورتی با رفع انسداد موافقت خواهیم کرد که این شرایط مطابق با حاکمیت ملی و سرزمینی کشورها تحقق یابد.»

سبحانی همچنین تأکید کرد: «جمهوری اسلامی ایران به شدت از تمامیت ارضی کشورهای همسایه، به ویژه جمهوری ارمنستان حمایت خواهد کرد.»

دیدار علی اف با پوتین

باکو هنوز در پی تحقق پروژه کریدور زنگزور است

در این راستا، «سید محمدرضا دماوندی»، کارشناس امور قفقاز، در گفتگو با تأکید کرده که «باکو همچنان به دنبال اجرای پروژه کریدور زنگزور است» و اذعان کرد اظهارات اخیر مقامات جمهوری آذربایجان و ترکیه نشان می دهد که آن ها در حال تلاش برای احداث این دالان بوده و جدیت خاصی به تحقق آن دارند. اما اینکه تحولات بین المللی، به ویژه در اوکراین، چه تاثیری بر این قضیه خواهد گذاشت، هنوز مسأله ای پیچیده به شمار می رود.

او افزود: با وجود این حقیقت که برای آذربایجان و ترکیه این موضوع حتمی به نظر می رسد، تنها زمان قادر است نتایج واقعی آن را به نمایش بگذارد. در حال حاضر، تغییر خاصی در این زمینه دیده نمی شود و مواضع جمهوری اسلامی ایران به عنوان همسایه نیز به قوت خود باقی مانده است.

<pاین کارشناس همچنین یادآور شد: در یک سال گذشته، این مسأله به صورت مداوم مطرح بوده و تغییر واضحی احساس نشده است. به تازگی و با توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان، اگرچه آن ها اعلام کرده اند که موضوع خاصی در دستور کار نیست، باید واقعیت های میدانی را مورد توجه قرار داد.

دماوندی تأکید کرد: نکته مهم این است که به عنوان همسایگان لازم است همکاری های متقابل را برقرار کنیم. در شرایطی که دشمنی و بدبینی وجود داشته باشد، انتظار همکاری منطقه ای نمی توان داشت و تنها با ایجاد تعامل های دو جانبه است که امکان پیشرفت میسر می گردد. با این حال، این پرسش وجود دارد که آیا این همکاری متقابل می تواند توازن را برای هر یک از طرفین برقرار سازد؟

دیدار پزشکیان و پاشینیان

بدون توافق همسایگان، هیچ طرح صلحی به نتیجه نخواهد رسید

او همچنین به طرح «چهارراه صلح» که از طرف ارمنستان عرضه شده اشاره کرده و افزود: جمهوری اسلامی ایران از این طرح استقبال کرده و اجرای آن می تواند به شکل گیری صلح در منطقه کمک کند. با این حال، اگر همسایگان در ایجاد آن همکاری نکنند، هیچ طرح صلحی به سرانجام نخواهد رسید.

با توجه به اهمیت این موضوع و جایگاه خاص قفقاز جنوبی که ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان نسبت به آن حساسیت دارند و هر کدام در پی تأمین منافع و امنیت خود در این ناحیه هستند، هر طرح یا پروژه ای که بخواهد منافع یک طرف را نادیده بگیرد، بدون شک با عدم موفقیت مواجه خواهد شد و این عدم موفقیت به تشدید تنش ها در منطقه می انجامد که به نفع هیچ یک نخواهد بود.