روستاها در معرض خطر خالی شدن از سکنه / آیا افق پیش روی روستاها امیدوارکننده است؟
ایسنا/اصفهان عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان اظهار داشت: علی‌رغم تمامی کوشش‌های صورت‌گرفته، هنوز نتوانسته‌ایم زیرساخت‌های لازم برای تحول در عرصه معیشت، ایجاد اشتغال و کسب درآمد در مناطق روستایی را پی‌ریزی کنیم. از این رو، پدیده مهاجرت ساکنان روستاها به شهرها همچنان به عنوان یک چالش عمده مطرح است.
در سال‌های اخیر، روستاهای ایران با موانع متعددی از جمله افت جمعیت، مهاجرت‌های وسیع به شهرها و رکود در بخش‌های کشاورزی و دامداری مواجه شده‌اند. با این وجود، پتانسیل‌های فراوانی نظیر گردشگری روستایی، صنایع دستی و بهره‌برداری از تکنولوژی‌های نوین هنوز در این مناطق وجود دارد.
به همین خاطر، ایسنا گفت‌وگویی با اسکندر صیدایی، عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه اصفهان انجام داد و در این نشست تلاش شد تا با نگاهی به وضعیت کنونی روستاها و تأثیر سیاست‌های دولتی بر توسعه روستایی، بررسی شود که چگونه می‌توان با بهره‌گیری از منابع انسانی و طبیعی، زندگی و هویت این مناطق را حفظ کرده و از افزایش مهاجرت جلوگیری کرد. در ادامه، جزئیات این گفت‌وگو را می‌خوانید.
با توجه به چالش‌های فعلی روستاها از جمله معضل مهاجرت، فکر می‌کنید چه میزان امید به دستیابی به توسعه روستایی وجود دارد با طرح‌ها و سیاست‌های موجود در کشور؟
به عنوان شخصی که تألیفات متعددی در حوزه برنامه‌ریزی روستایی، توسعه پایدار و مسائل مرتبط با مسکن و معیشت روستایی در ایران داشته‌ام، شایسته می‌دانم برخی نکات کلیدی درباره سوال شما مطرح شود.
در کشور ما، سه نوع جامعه رسمی وجود دارد؛ جامعه شهری، جامعه روستایی و جامعه عشایری. هر یک از این جوامع دارای ویژگی‌ها و ظرفیت‌های خاص خود هستند و فعالیت‌های عمده آنها در زمینه‌های مختلفی جریان دارد. جامعه روستایی ما با پراکندگی وسیع، تقریباً دو سوم از فضای جغرافیایی کشور را در برگرفته و بر اساس اطلاعات مرکز آمار، جمعیتی تقریباً ۲۱ میلیون نفر را شامل می‌شود که حتی بیشتر از جمعیت بسیاری از کشورهای اروپایی است. این جمعیت در حدود ۶۰ هزار منطقه سکونتی پراکنده شده‌اند و امور اولیه آنان شامل کشاورزی، دامداری و فعالیت‌های صنایع دستی است.
با توجه به تنوع و پراکندگی جامعه روستایی، چه عواملی سبب بروز نابرابری در توزیع منابع و خدمات در این مناطق شده است؟
با مرور اسناد توسعه و برنامه‌های پیش روی ۱۴۰۴ و همچنین برنامه‌های پنج‌ساله از جمله برنامه هفتم، به وضوح درمی‌یابیم که جامعه روستایی ما از ابعاد مختلف هنوز از عدالت و ارزش‌های مورد نیاز خود بی‌بهره مانده است. در روند برنامه‌ریزی‌ها، در تخصیص بودجه و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم، مشکلاتی وجود دارد که منجر به ایجاد شکاف‌های عمیق در توسعه روستاها شده است.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس نهادهایی مانند جهاد سازندگی و بنیاد مسکن، تلاش‌های موثری در راستای بهبود وضعیت روستاها به عمل آمد. ارائه خدمات وسیع در دو دهه نخست انقلاب به روستاها تا حد زیادی بی‌سابقه بوده است و این اقدامات غیرقابل انکار است. ما به روستاها آب و برق رساندیم و مدارس و مساجد بنا کردیم. با این حال، آنچه که باید برای پایداری و تداوم در روستاها مدنظر قرار گیرد، تنها تأمین خدمات زیرساختی نیست.
چرا با وجود خدمات زیرساختی فراوان، پایداری و ماندگاری جمعیت روستایی همچنان با مشکل روبروست؟
مساله اصلی که با آن مواجه هستیم، پایداری جمعیت در روستاهاست. ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار، فراهم کردن معیشت مناسب و درآمدزایی، به همراه ترکیب دانش مدرن با نیازهای جامعه روستایی، از موارد اصلی هستند که نیاز به توجه بیشتری دارند. در حالی که تلاش‌های زیادی صورت گرفته، ما هنوز موفق به ایجاد تغییرات مؤثر در زمینه معیشت، اشتغال‌زایی و درآمدزایی در روستاها نشده‌ایم. به همین دلیل است که مهاجرت ساکنین روستا به شهرها هنوز هم یکی از مشکلات جدی محسوب می‌شود. ما در قبال روستاها قاصر بوده‌ایم، هم از جهت عدالت و تعادل منطقه‌ای و هم در زمینه ایجاد فرصت‌های شغلی و تخصیص منابع مالی.
برای ایجاد فرصت‌های شغلی و پیشگیری از مهاجرت روستاییان چه راهکاری می‌توان اتخاذ کرد؟
در مباحث مربوط به عدالت و توازن منطقه‌ای، ضروری است که به نقص حقوق روستاییان در این خصوص اذعان نماییم. جوانان روستایی با مقایسه وضعیت معیشت و درآمدشان با همتایان شهری خود، تمایل بیشتری به مهاجرت به شهرها پیدا می‌کنند. جوانان نیروی محرکه و سازنده جامعه هستند و خالی شدن روستاها از آنها، موجب ایجاد فضاهایی بی‌روح و بدون زندگی می‌شود.
برای حفظ هویت و پویایی روستاها، به تخصیص منابع مالی متناسب با جمعیت روستایی و تمرکز بر فعالیت‌های دانش‌بنیان نیاز داریم. امروز باید بر موضوعاتی چون ژن‌های گیاهی و جانوری، تولیدات گلخانه‌ای، و ترکیب دامداری و کشاورزی کار کنیم. فناوری‌های نوین مانند کشاورزی هوشمند، صنایع تبدیلی و صنایع دستی، نیازمند حمایت بیشتری هستند و با مدیریت صحیح، می‌توانند فرصت‌های جدیدی برای توسعه روستایی به ارمغان آورند.
نقش فناوری‌های نوین در تحول معیشت و اقتصاد روستایی چگونه است؟
یکی از مسائل مهم دیگر، تجهیز روستاها به فناوری اطلاعات و ارتباطات است. در دنیای امروزی که در بستر فناوری زندگی می‌کنیم، این امکانات می‌تواند به ساکنان روستا کمک کند تا تولیدات خود را به بازارهای داخلی و جهانی عرضه کرده و درآمد بیشتری کسب کنند. با افزایش شاخص‌های مرتبط با دانش‌بنیانی و فناوری و همچنین ایجاد اشتغال پایدار، می‌توانیم به جامعه‌ای پویا و تولیدی و با هویتی قوی در روستاها دست پیدا کنیم.
چگونه می‌توان فناوری اطلاعات را به ابزاری مؤثر برای توسعه اقتصادی روستاها تبدیل کرد؟
تهدید اصلی که امروز روستاها با آن رو به رو هستند، تهی شدن از درون است. برای حفظ پویایی و هویت روستاها، باید سرمایه‌گذاری بیشتری در زمینه‌های مختلف از جمله گردشگری، صنایع تبدیلی و دانش‌بنیان‌ها صورت گیرد. همچنین، توسعه صنایع دستی و گردشگری در روستاها می‌تواند به عنوان زمینه‌ساز اشتغال و افزایش درآمد برای روستاییان عمل کند. در نهایت باید بپذیریم که پویایی و هویت روستاها زمانی حفظ می‌شود که فرصت‌های اقتصادی و شغلی برای جوانان در آنها فراهم شود. در صورتی که این مسائل برطرف نشود، روستاها به مکان‌هایی بی‌روح و خالی از زندگی تبدیل خواهند شد.
در جامعه کنونی، مهاجرت افراد از شهرها به روستاها بیشتر مشاهده می‌شود. نظر شما چیست؟ آیا این موقعیت بیشتر یک فرصت است یا یک تهدید برای روستاها؟
عبارتی وجود دارد به نام «خانه دوم» که در این راستا قابل توجه است. تعداد زیادی از ساکنان شهری به روستاهای سرسبز و خوش آب و هوا نقل مکان کرده و خانه‌های دوم خود را ساخته‌اند. این پدیده خود می‌تواند فرصت‌هایی را برای توسعه گردشگری روستایی به ارمغان آورد. با این حال، باید مواظب بود که این مهاجرت‌ها آسیبی به فرهنگ و اصالت روستاها وارد نکند. اگر به درستی مدیریت شود، می‌تواند به سود اقتصاد روستاها تمام شود.
