دهلی نو و اهمیت یک /مسائل چالش برانگیز ایران و هند چه هستند؟

براساس گزارش گروه سیاست خارجی ایرنا، دهلی نو به عنوان مقصد نخستین سفر معاون سیاسی وزیر امور خارجه در سال نو میلادی شد و «مجید تخت روانچی» در روزهای پنجشنبه و جمعه هفته پیش به منظور حضور در نوزدهمین دور نشست مشورت های سیاسی ایرانهند به این کشور سفر کرد و با مقامات عالی رتبه دهلی نو پیرامون مهم ترین مسائل مربوط به روابط دوجانبه، منطقه ای و جهانی گفت وگو و تبادل نظر نمود.

تخت روانچی در ادامه تاکید کرد که روابط اقتصادی، از جمله موضوع بندر چابهار، جزو اصلی ترین محورهای مذاکرات به شمار می آید و هند در پی ارتقاء روابط تاریخی اش با ایران در تمامی جنبه هاست. این ارتقا از یک سو واجد اهمیت برای روابط تهراندهلی نو بوده و از سوی دیگر، یکی از اصلی ترین دغدغه های غرب به ویژه ایالات متحده در چهار سال آتی محسوب می شود.

علاوه بر همکاری های اقتصادی و به ویژه در راستای تنوع بخشی به تجارت، توسعه بندر چابهار به ویژه در خصوص اتصال خط آهن چابهار به زاهدان که هند نیز به مشارکت در آن نشان عزم کرده است، در مباحثات معاون سیاسی وزیر خارجه در دهلی نو توجه ویژه ای داشت. مسائل منطقه ای از جمله اوضاع در سوریه و افغانستان نیز در این رایزنی ها به طور خاص مورد بررسی قرار گرفت.

حفظ آرامش و ثبات در منطقه غرب آسیا موضوعی است که برای هر دو کشور اهمیت دارد و مقامات دو کشور همچنین تحولات قفقاز را در این دور از مذاکرات مشورتی مد نظر قرار داده اند.

اهمیت روابط ایران و هند

هندوستان قرن هاست که یکی از گسترده ترین حوزه های نفوذ فرهنگی ایران بوده و به همین علت، روابط دو کشور جنبه ای فراتر از اقتصاد و سیاست دارد. با این حال، در وضعیت کنونی، ایران و هند نیازمند تحکیم این روابط بر اساس نیازهای ژئوپلتیکی دنیا هستند و اصلی ترین محورهای این نیازهای دو جانبه را می توان در عرصه انرژی، مبارزه با تروریسم و ترانزیت شناسایی کرد.

انرژی: قدرت نوظهوری مانند هند برای رسیدن به ۳.۷ تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی، به ذخایر گسترده نفت و گاز در جنوب غرب آسیا نیازمند است و ایران به عنوان یکی از بزرگ ترین دارنده های این منابع و نزدیک ترین مسیر تأمین آن شناخته می شود. صادرات نفت و گاز ایران به هند در دو دهه اخیر تحت تأثیر تحریم ها با نوساناتی مواجه بوده و گرچه حجم صادرات و سرمایه گذاری های هند بعد از امضای برجام به شکل قابل توجهی افزایش یافته، اما با خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا از این توافق، صادرات نیز به نحو چشمگیری کاهش یافته است.

ترانزیت: همزمان با رشد اقتصادی قابل توجه هند، نیاز به ارتباط با غرب در سیاست خارجی آن کشور اهمیت بیشتری پیدا کرده است. دهلی نو در آستانه قرن بیست ویکم سیاست های عدم تعهد و ایدئولوژیک را کنار گذاشته و رویه ای باز در برابر جهان، به ویژه همکاری با بلوک غرب اتخاذ کرده است و در تلاش برای پیدا کردن مسیرهایی است که خود را به این جغرافیای ویژه نزدیک کند. ارزیابی های هند حاکی از آن است که ایران و به خصوص بندر چابهار بهترین مسیر برای دستیابی به آسیای میانه، روسیه، آسیای مرکزی، قفقاز و اروپا به حساب می آید.

سرمایه گذاری های عظیم در پروژه هایی نظیر کریدور شمالجنوب و همچنین بندر چابهار در ایران، نتیجه همین ارزیابی ها بوده است. دو کشور برای اجرای توافق های موجود از نیمه دهه نود شمسی، در اردیبهشت ماه گذشته توافقی به مدت ۱۰ سال امضا کردند که بندر چابهار از جمله بندهای اصلی آن بود. هرچند مبلغ این قرارداد به ۱۲۰ میلیون دلار و با افزایش ۳۵ میلیون دلاری رسید، اما هر دو کشور جهت رسیدن به این توافق مسیر طولانی را پیموده اند؛ نسخه اولیه این توافق در بهمن ۱۳۹۵ و در پی سفر «ناندرا مودی»، رئیس جمهور هند به ایران از سوی روسای جمهور وقت سه کشور به امضا رسید.

در سال ۲۰۱۴ و با وجود برخی مخالفت ها، هند تفاهم نامه ای برای توسعه بندر چابهار به امضاء رساند. دو سال بعد، دولت وقت افغانستان نیز به ایران و هند ملحق شد و قرارداد سه جانبه چابهار تعیین شد تا هند و افغانستان بتوانند به ادامه تبادلات تجاری خود بپردازند.

تروریسم و امنیت: یکی از اصلی ترین ارکان پیوند دهنده میان ایران و هند، منافع مشترکی است که دو کشور از امنیت در منطقه به دست می آورند. امنیت و ثبات و همچنین کاهش فعالیت های تروریستی در محیط پیرامون هند با توجه به اهداف اقتصادی این کشور از اهمیت بالایی برخوردار است و به همین دلیل دهلی نو در همکاری با تهران به عنوان یکی از مهم ترین تأمین کنندگان این امنیت قرار می گیرد. هند معابر ترانزیتی قاچاق مواد مخدر از افغانستان به کشورش را یکی از بزرگترین چالش ها برای جامعه جوان و در حال ترقی خود می داند. رقابت تاریخی و همیشگی با پاکستان نیز، ایران را به عنوان همسایه غربی اسلام آباد، به گزینه مهمی برای هند تبدیل می کند.

جهان متفاوت و های متفاوت

نوزدهمین دور از نشست های مشورتی سیاسی میان ایران و هند در شرایطی برگزار شد که جهان نسبت به دوره های پیشین تغییرات قابل توجهی را تجربه کرده و شرایط سیاسی و ژئوپلتیک نظام بین الملل با تحولات اساسی روبرو شده است. میزان تأثیر این تغییرات بر روابط ایران و دهلی نو به تصمیم گیری های هر دو کشور وابسته است. فرصتی که پیش آمده می تواند به عنوان نقطه عطفی در روابط محسوب شود و یا به تاریخچه ای پر از حسرت و عبرت تبدیل گردد.

یکی از مهم ترین این تغییرات، از بین رفتن ثبات نسبی در بخشی از مسیری است که هند در سال های گذشته تلاش کرده از طریق آن به اروپا ارتباط برقرار کند؛ مسیری که به نام «کریدور اقتصادی هند خاورمیانه اروپا» (IMEC) شناخته می شود. این پروژه که از بندر فاو عبور و به دمشق می رسید، با سقوط نظام سیاسی در سوریه و جنگ و بی نظمی در لبنان، با تهدیداتی مواجه شده و این امر ممکن است هند را به سمت استفاده از مسیرهای جایگزین و تسریع در سرمایه گذاری در بهترین گزینه یعنی چابهار سوق دهد، مسیری که به عنوان بخشی کلیدی از کریدور ترانزیتی شمالجنوب (INSTC) شناخته می شود و با توجه به ویژگی های خاص خود، می تواند به عنوان شریان ارتباطی اصلی میان کشورهای منطقه مطرح گردد.

اهمیت این منطقه برای ایران به حدی است که معاون سیاسی وزیر امور خارجه، بندر چابهار را به عنوان مهم ترین موضوع مورد بحث در نشست های مشورتی خود با مقامات هندی معرفی کرده است. جدیت هند برای سرمایه گذاری در چابهار، همراه با تمایل واضح چین برای حضور در این بندر استراتژیک، می تواند ایران را به یکی از اصلی ترین ذینفعان رقابت میان این دو رقیب جدی تبدیل نماید و فرصتی برای کاهش فشار تحریم ها را فراهم آورد. نشانه های این جدیت را می توان از تمایل هند برای مشارکت در پروژه خط آهن چابهار به زاهدان و همچنین افزایش سرمایه گذاری در چابهار دریافت کرد.

سایه ترامپ بر روابط ایران و هند

برنامه ریزی های ایران و هند برای آینده روابطشان متأثر از عواملی همچون ایالات متحده است. واشنگتن و دهلی نو، به گفته «راندیر جیسوال»، سخنگوی وزارت خارجه هند، رابطه عمیق و شراکت راهبردی با یکدیگر تعریف کرده و هند تمایل دارد با دولت جدید «دونالد ترامپ» همکاری نزدیکی داشته باشد. این همکاری زمانی به ویژه حائز اهمیت است که ترامپ، دهلی نو را به نوعی اهرمی اقتصادی و سیاسی علیه چین می بیند.

از سوی دیگر، ایالات متحده به همکاری هند برای کاهش قدرت گروه های تروریستی در منطقه نیاز دارد و این الزامات در زمینه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی، در کنار همکاری های وسیع در صنایع نظامی و هسته ای، دلیل نزدیکی دو کشور به یکدیگر می شود.

این همکاری نزدیک ممکن است بر مناسبات ایران و هند تأثیر بگذارد اما در نهایت، این تصمیم دهی بر عهده دهلی نو خواهد بود که آیا این تأثیر مثبت یا منفی خواهد بود. هند توانسته بود در گذشته معافیتی قابل توجه از تحریم های آمریکا در زمینه سرمایه گذاری در ایران کسب کند و باید دید آیا در دوره ترامپ نیز موفق به حفظ آن خواهد شد یا خیر؟

چین به عنوان رقیب اصلی هند در عرصه اقتصادی، با وجود تحریم ها، خود را از بازار نفت و انرژی ایران محروم نکرده است و رویکرد مواج و متفاوت هند در این سال ها، حتی با وجود نیاز نیروگاه های آن کشور به نفت سنگین ایران، می تواند در درازمدت عرصه رقابت را به چین واگذار کند.

با این حال، ایران آن قدر ظرفیت و هوشیاری دارد که در این شرایط بتواند روابط خود با هند را با کمترین آسیب ناشی از فشارهای آمریکایی حفظ کند و این نیاز بیشتر از هر چیزی، مستلزم گفت وگو و رایزنی های عمیق و متقاعدسازی است که به نظر می رسد نخستین سفر روانچی در سال جدید به هند در همین راستا انجام شده باشد.