رمز و رازی که فرش های کاخ گلستان فاش کردند

در جریان تحقیقاتی که به مستندنگاری و مطالعه فرش های کاخ گلستان پرداخته اند، محققان کشف کردند که این کاخ دارای سه تالار آینه به همراه سه فرش مخصوص به هر یک از آن ها بوده است. در حال حاضر، سه تخته فرش در این کاخ محافظت می شوند، اما تنها یکی از تالارهای آینه باقی مانده است.

تـورج ژولـه، پژوهشگر برجسته و مؤلف در حوزه فرش دستباف ایران که در حال انجام تحقیقاتی درباره فرش های کاخ گلستان است، طی مراسم رونمایی از حدود ۲۰ تخته فرش موجود در ذخیره گاه این کاخ که در تاریخ ۱۷ دی ماه در شمس العماره برگزار شد، به نتایج جدیدی دست یافت و بیان کرد: این مجموع شامل حدود ۳۴۳ قطعه گره بافته و قالی است که در مرحله نخست، حدود ۲۵ قطعه آن ها به طور کامل مستندنگاری شده است. در دوره سه ساله گذشته، پژوهش و مستندنگاری روی فرش های بسیار بزرگی انجام شد، از جمله قالی تالار آینه که مساحتی معادل ۱۱۰ متر مربع دارد و امکان نمایش آن به دلیل اندازه بزرگش وجود ندارد، که این بررسی ها نشان داد یک تالار آینه دیگر نیز در کاخ گلستان وجود داشته است.

او در ادامه افزود: تالار آینه دوم در عمارت دیگری قرار داشت که پس از بازگشت ناصرالدین شاه از سفر فرنگ، دستور تخریب آن صادر شد. این بنا که به نام «عمارت خروجی» شناخته می شد، نیز دارای یک تالار آینه و فرش مخصوص خود بود. ما از طریق نقاشی «ابوالحسن خان صبا» دریافتیم که تالار آینه با فرش تزئین شده بوده و بلافاصله آن را با تمامی فرش های موجود مقایسه کردیم و به یک کشف جدید رسیدیم؛ تا پیش از این متصور بودیم که تنها تخت طاووس (تخت خورشید) که در موزه جواهرات سلطنتی نگهداری می شود از آن عمارت باقی مانده، اما اکنون متوجه شدیم که علاوه بر تخت طاووس، یک فرش هم از تالار آینه عمارت خروجی باقی مانده است. این فرش در کاخ گلستان حفظ شده اما به خاطر ابعاد ۵۱ متر مربعی آن، فضای مناسب برای نمایش آن در حال حاضر فراهم نیست.

نزدیک به ضلع شمال شرقی شمس العماره، یک عمارت بزرگ و طویل باغ گلستان را به دو بخش تقسیم می کرد که به آن عمارت خروجی گفته می شد.

این قصر که در زمان آغامحمدخان بنا شده، در سال ۱۲۱۶ هجری قمری در دوره فتحعلی شاه به پایان رسید. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر فرنگ، به منظور ساخت موزه ای بزرگ تر، این بنا را در سال ۱۲۹۶ هجری قمری تخریب کرد و محل آن به یک دریاچه یا استخر بزرگ تبدیل شد. این استخر در اوایل سلطنت پهلوی اول پر شده و اکنون به فضای سبز اختصاص یافته است.

این پژوهشگر فرش افزود: همچنین در ادامه تحقیقات و مستندنگاری ها، از ازاره های شمس العماره متوجه شدیم که در این عمارت نیز تالار آینه ای وجود داشته که فرش مختص به خود را دارا بوده است. ما در حال تحقیق در این خصوص هستیم و به زودی آن را معرفی خواهیم کرد.

ژوله بیان کرد: در واقع در کاخ گلستان سه تالار آینه وجود داشت و برای هر کدام از آن ها فرش های مختص خود بافته شده بود. دو قطعه از این فرش ها به طور کامل شناسایی و مستندنگاری شده است و در مورد آن ها مقاله ای به مدت دوازده صفحه نوشته شده که حدود یک ماه و نیم پیش در یک مجله بین المللی منتشر گردیده و بسیاری از موزه های دنیا به خاطر این پژوهش با ما در تماس بوده اند.

وی در این جلسات ضمن توضیح فرآیند مستندنگاری فرش های کاخ گلستان، به ضعف ایران در زمینه مستندنگاری آثار به ویژه فرش اشاره کرد و خاطرنشان کرد: دوران کرونا به عنوان فرصتی برای برخی موزه ها بوده تا مستندنگاری را آغاز کنند. برای نمونه، در جریان مستندنگاری یکی از فرش های کاخ گلستان به این نتیجه رسیدیم که این فرش تنها یک اثر نیست و نمونه آن در استرالیا موجود است و ما اکنون در حال تهیه مقاله و پژوهش روی آن هستیم.

این پژوهشگر فرش به دیگر فرش های مستندنگاری شده این مجموعه اشاره کرد و بیان داشت: در حین مستندنگاری فرش های کاخ گلستان، ما یک قالی بختیاری بسیار زیبایی را شناسایی کردیم که مشخص شد این قالی یک نمونه دیگر نیز دارد که در بازار تهران یافت می شود. بر عکس قالی موجود در کاخ گلستان، آن قالی دارای یک کتیبه است که روی آن نوشته شده است “از کارخانه اردل” و تاریخ بافت آن نیز ذکر شده است. در ادامه بررسی ها متوجه شدیم که این قالی یک نمونه سومی هم دارد که در یکی از موزه های پنسیلوانیا نگه داری می شود. ما به سرعت با این موزه مکاتبه و تبادل عکس و اطلاعات انجام دادیم و معلوم شد قالی سوم سفارش سردار اسعد بختیاری به کارخانه اردل بوده است. این مستندنگاری ها در شناسایی گنجینه ها می تواند بسیار کمک کننده باشد، البته به شرطی که مستندنگاری به درستی انجام شود.

ژوله به دیگر قالی هایی که در این مجموعه مستندنگاری شده اشاره کرد و گفت: در این مجموعه شش یا هفت گره بافت از جنوب خراسان با طرح محرمات داریم که طول آن ها بین ۸ تا ۱۲ متر است و احتمالاً برای مکان خاصی بافته شده اند که باید محل آن را شناسایی کنیم و در ادامه تحقیقات، این کار را انجام خواهیم داد.

این پژوهشگر فرش دستباف افزود: ما مجموعه جالبی از روستای ملایر با طرح ظل السلطان داریم که هنوز فکر نمی کنیم دلیل بافتن فرش تالار آینه با طرح گلدانی ظل السلطانی چیست، چرا که چنین فرشی برای تالاری با شکوهی چون آینه بافته شده است؟ من مطمئن هستم که با ادامه پژوهش های آغاز شده از سه سال پیش، در آینده نزدیک به پاسخ این سوالات خواهیم رسید.

او همچنین طرح یک فرضیه را مطرح کرد که یکی از فرش های به نمایش درآمده در کاخ گلستان ممکن است سجاده ناصرالدین شاه بوده باشد و گفت: تحقیقات نشان می دهد که زمانی که ناصرالدین شاه از سومین سفر فرنگ خود بازمی گردد، گزارشی از سفر خود بر روی پلاکی می نویسد و آن پلاک با سجاده ای که به این فرش مرتبط بوده است، هم خوانی دارد که ابعاد آن یک و نیم متر مربع است و ناصرالدین شاه توجه خاصی به آن داشته است. او به این فرش در سفرنامه اش اشاره کرده است. این فرش از نظر کیفیت، ظرافت، طراحی و نقش یکی از شاهکارهایی است که توسط غلامحسین کرمانی بافته شده و از راور کرمان به ما رسیده است و یکی از گنجینه های ارزشمند راور کرمان است که به خوبی از آن مراقبت شده است.

قالی کرمان، احتمالا سجاده ناصرالدین شاه

تاریخ بافت ۱۳۰۶ هجری قمری با طرح ظل السلطان (گلدان های تکراری)،   ابعاد ۱۲۳ در ۱۹۵ سانتی متر

ژوله با ارزیابی شرایط نگهداری فرش ها در کاخ گلستان به عنوان خوب و سالم، ابراز امیدواری کرد: امیدواریم با ادامه مستندنگاری و عکاسی از باقی فرش ها به کمک آقای حبیب میری، اطلاعات مربوط به گنجینه فرش های کاخ گلستان در دسترس همه پژوهشگران قرار بگیرد.

در تاریخ ۱۷ دی ماه، حدود ۲۰ قطعه فرش از گنجینه کاخ گلستان برای نخستین بار در طبقه اول شمس العماره به نمایش درآمد. این نمایش همزمان با بازگشایی شمس العماره پس از ۶ ماه تعطیلی به دلیل مرمت صورت گرفت. نمایشگاه فرش های درالخلافه تهران (کاخ گلستان) تا پایان سال ادامه خواهد داشت.

پایان پیام