تاریخچه «کارخانه جَنوبْ» پس از دوره ای از سکوت طولانی

کارخانه ریسندگی و بافندگی جَنُوبْ که در بیش از هفت دهه پیش در یزد تأسیس شده و در سال ۱۳۵۷ با فرمان دادگاه انقلاب به تصرف درآمد، اکنون پس از ۴۶ سال که به دلیل عدم وضوح در وضعیت خود و بیش از دو دهه تعطیلی، به «موزه تار و پود» و مکانی برای نمایش فرش ها و پارچه های تاریخی تبدیل خواهد شد.

این کارخانه که در سال ۱۳۲۹ خورشیدی به دست رضا صراف زاده یزدی، نماینده این شهر در مجلس شورای ملی، معروف به مارشال مجلس، تأسیس گردید، در اوج خود ۹۰۰ بقچه تولید می کرد و نزدیک به ۷۰۰ نفر نیز در آن مشغول به کار بودند. این کارخانه با مساحت ۴۵ هزار و ۵۰۰ مترمربع و زیربنای ۱۳ هزار و ۶۵۰ مترمربع شامل فضاهای اصلی، جانبی و خدماتی، و با برج بلند تهویه ای که الهام گرفته از بادگیرهای یزد بود، در سال ۱۳۵۷ مصادره شد و تا سال ۱۳۸۰ در اختیار بنیاد مستضعفان قرار داشت، و پس از آن نیز لغو فعالیت گردید.

در سال ۱۳۹۴، شهردار وقت یزد اعلام کرد که کارخانه جنوب یزد، که روزگاری به عنوان یکی از مراکز اصلی نساجی شناخته می شد و مدتی است که تعطیل شده بود، با تصویب شورای اسلامی شهر یزد، به مبلغ ۳۶ میلیارد تومان از بنیاد مستضعفان خریداری شده است. این خرید به شیوه ای انجام شد که ۸ میلیارد تومان به صورت نقدی و ۲۰ میلیارد تومان به عنوان زمین و ۸ میلیارد تومان باقی مانده نیز در زمان انتقال سند به بنیاد مستضعفان پرداخت خواهد شد.

در سال ۱۴۰۱، بنیاد مستضعفان به دنبال مصوبه پرویز فتاح، رئیس وقت بنیاد، تصمیم می گیرد تا بخشی از فضای این کارخانه را به موزه تار و پود اختصاص دهد. لذا در سال ۱۴۰۲، شهرداری یزد این مکان را به مؤسسه فرهنگی موزه های بنیاد مستضعفان به مدت ۵۵ سال اجاره می دهد تا به عنوان یک مرکز موزه ای مورد بهره برداری قرار گیرد.

کارخانه ریسندگی و بافندگی جنوب که در سال ۵۷ به حکم دادگاه انقلاب تصرف شد و تا سال ۱۳۸۰ در کنترل بنیاد مستضعفان بود

شهرداری یزد در دهه ۹۰ آن را از بنیاد مستضعفان خریداری کرده و اکنون بخشی از آن به موزه تبدیل خواهد شد.

عملیات مرمت یکی از ساختمان های این کارخانه به وسعت تقریبی ۶ هزار متر از تابستان ۱۴۰۲ شروع شده و هم اکنون در حال تجهیز می باشد. تاریخ دقیق افتتاح این موزه هنوز مشخص نشده است، اما به گفته مسئولین، ۹۵ درصد مراحل راه اندازی آن پیشرفت داشته است. کارگران نیز در حال حاضر به طور جدی مشغول به کارند تا فاز نخست این موزه تا پایان سال به بهره برداری برسد.

معماری خاص کارخانه جنوب که نمایانگر سبک معماری منطقه مرکزی ایران و یزد است و پس از گذشت تقریباً ۷۴ سال همچنان ثابت و پایدار باقی مانده است.

ساختار این بنا ترکیبی از آجر، گچ و گل آهک بوده و سطح آن با موزاییک بتنی فرش شده است. بخش های متعددی از این ساختمان سالم و عمل پذیر باقی مانده است.

اما کارخانه جنوب که به عنوان یکی از برجسته ترین مراکز ریسندگی در جنوب ایران به شمار می رفت، قرار است چه نوع موزه ای را به نمایش بگذارد؟ طبق برنامه ریزی های موسسه فرهنگی موزه های بنیاد مستضعفان، موزه تار و پود قرار است شامل فرش ها و قالیچه هایی از دوره قاجار و همچنین پارچه هایی از زمان آل بویه و اواخر قاجار، ترمه، دارایی و انواع دست بافته ها از مناطق کویری و نیمه جنوبی ایران باشد.

علاوه بر این دست بافته ها، خیمه گاه خانواده قاجار نیز که مرمت شده، در بخشی از موزه به نمایش درخواهد آمد.

تمامی این دست بافته ها از مخازن بنیاد مستضعفان به این موزه منتقل خواهد شد.

دارهای بافندگی متنوع از تهران، اصفهان، قم، کرمان و یزد، که در ابعاد واقعی بازسازی شده و قرار است برای بافت قالی های جدید مورد استفاده قرار گیرد.

برخی از این دستگاه ها بیش از ۱۵۰ سال است که از کار افتاده اند.

در یک بخش دیگر، دارهای قالی و کارگاه های پارچه بافی بازسازی شده اند که علاوه بر نمایش روش های مختلف بافت پارچه و قالی، امکان مشارکت و تعامل بازدیدکنندگان در فرآیند تولید این دست بافته ها را نیز فراهم می کنند. مظفری زاده، پژوهشگر حوزه صنایع دستی که مسئولیت آماده سازی این بخش از موزه را بر عهده دارد، می گوید: مولاژهایی از دستگاه های بافندگی مانند ترمه و قالی ساخته شده که با تکنولوژی ۱۸۰ سال گذشته مهیا شده اند. انتظار می رود بافندگان متخصص بر روی این دستگاه ها قرار گرفته و پارچه های از یاد رفته را دوباره زنده کنند.

این پژوهشگر و طراح دارهای قالی در موزه تار و پود بیان می کند: ۱۳ دار و کارگاه به سبک و فرم قدیمی توسط یک تیم متخصص برای این مکان طراحی و اجرا شده است. برخی از این ابزارها مثل لبافی بافی دیگر وجود ندارند، اما در این موزه می توان آنها را مشاهده کرد و هنرمندانی مسئولیت تولید این دست بافته ها را بر عهده خواهند گرفت.

کارگاه پارچه بافی بازسازی شده در موزه تار و پود

در کارخانه ریسندگی، دستگاه هایی وجود داشت که پس از انتقال، تعدادی از آنها فروخته شده، اما به نظر می رسد که برخی از این تجهیزات هنوز باقی مانده اند و مقرر شده در موزه تار و پود به نمایش گذاشته شوند.

تاریخچه شفاهی کارخانه ریسندگی یزد به عنوان مرکز اصلی تولید ریسندگی و بافندگی در جنوب کشور ثبت شده و قرار است به عنوان یک سند معتبر ارائه گردد.

کارخانه جنوب یزد با معماری بومی خاص این منطقه که بیش از ۷۰ سال است وجود داشته و به عنوان یکی از آثار مهم به شمار می آید، در خیابان آیت الله کاشانی یزد، روبروی پارک هفتم تیر و در کنار موزه نور روشنایی (قصر آینه) واقع شده است.

این بنای با ۷۰ ستون مربعی که ارتفاع آن نزدیک به سه متر است، دارای پوششی از نوع طاق آهنگ با دو خیز متفاوت است که وجه تمایز این سازه از سایر بناهای هم عصر خود می باشد.

معماری این اثر با ظرافتی که در طاق ها، قاب پنجره ها و ستون ها به کار رفته است، بسیار چشم نواز و قابل توجه است.

کارخانه جنوب در حال آماده سازی برای تبدیل به موزه است.

این کارخانه به مدت ۵۰ سال در چرخه اقتصادی کشور فعالیت داشته و اکنون پس از حدود ۲۰ سال تغییر کاربری می دهد.

این قسمت از کارخانه به مدت ۵۵ سال از سوی شهرداری یزد به بنیاد مستضعفان واگذار شده است.

دستگاه های بافت پارچه که در محوطه این موزه بازسازی شده اند.

کارگران در حال آماده سازی دارهای قالی هستند. گفته شده که حدود ۱۳ دار و دستگاه قالی و پارچه در این مجموعه ایجاد خواهد شد.

کارخانه جنوب در نیمه دهه ۹۰ توسط شهرداری یزد از بنیاد مستضعفان خریداری شد.

برج خنک کننده کارخانه جنوب به عنوان تنها سازه بلند و نمادین این مجموعه با ارتفاع ۲۰ متر به شمار می آید.

عکس ها از سمیه حسنلو، خبرنگار