ناگفته‌هایی درباره فاجعه منا پس از گذشت ۹ سال

در صبح روز دوم مهرماه سال ۱۳۹۴، که مقارن با روز عید قربان بود؛ انتشار خبری سخت و تلخ کام بسیاری از مردم را به ویژه خانواده‌ها وارونه کرد؛ خبری که حاکی از جان باختن ۴۶۴ زائر ایرانی در جریان ازدحام جمعیت در سرزمین منا بود. اکنون با گذشت ۹ سال از آن فاجعه شرم آور، در حالی که غم فقدان این زائران برای خانواده‌هایشان همچنان تازه است، با یکی از پزشکان سازمان پزشکی قانونی که برای نخستین بار اجساد این زائران را در تهران دریافت کرد، به گفت‌وگو نشستیم تا ناگفته‌های آن واقعه را پس از ۹ سال بشنویم.

دکتر محمد جواد هدایت‌شده، رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران و متخصص پزشکی قانونی در این زمینه اظهار داشت: فعالیت ما در پزشکی قانونی از همان زمان وقوع حادثه آغاز می‌شود. به این معنی که پزشکان و کارشناسان ما باید در محل وقوع حادثه حاضر شوند تا هم ارزیابی اولیه از شرایط واقعه، وسعت و پراکندگی اجساد به دست آورند و هم اینکه اجساد را به طور مؤثر جمع‌آوری کنند. به عنوان مثال، در حادثه سقوط یک هواپیما، علت مرگ ممکن است روشن بوده اما تکه‌های اجساد ممکن است تا کیلومترها دورتر پراکنده شده باشند و جمع آوری صحیح آن‌ها ضروری است تا از جمله در یک کاور جسد، سه دست انسان جمع‌آوری نشود.

وی همچنین گفت: ضمن اینکه در علم پزشکی قانونی، حوادثی که بیش از ۱۲ قربانی داشته باشند، عنوان «حوادث جمعی» را به خود اختصاص می‌دهند. در این نوع حوادث، معمولاً علت مرگ مشخص است اما موضوع احراز هویت اجساد از اهمیت بیشتری برخوردار است.

مراحل مختلف تشخیص هویت چگونه است؟

این متخصص پزشکی قانونی به تشریح مراحل گوناگون تشخیص هویت پرداخت و افزود: تشخیص هویت شامل مراحل متعدد است. اگر چهره افراد مشخص باشد، معمولاً از روی عکس‌های آن‌ها برای شناسایی استفاده می‌شود، یا از بستگان نزدیک فرد فوت شده برای تأیید هویت بهره‌مند می‌شویم. اما اگر چهره قابل تشخیص نباشد یا جسد آسیب دیده باشد؛ باید با استفاده از دندان‌ها یا استخوان‌ها که دیرتر فاسد می‌شوند، تحقیقات انجام گیرد. پس از این مرحله، پرونده پزشکی افراد بررسی می‌شود و مواردی نظیر نشانه‌های خالکوبی، زخم‌ها و جراحی‌ها، یا وجود پلاتین مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در نهایت اگر هیچ یک از این روش‌ها به احراز هویت کمک نکند، آزمایش‌های ژنتیکی انجام می‌شود.

وی همچنین درباره حالت‌های فساد اجساد توضیح داد: در علم پزشکی قانونی، دو نوع حالت فاسد شدن داریم. حالت اول فساد خشک است که به نوعی مومیایی شدن می‌انجامد. حالت دوم فساد مرطوب است که پوست دچار تاول‌زدگی و تغییر رنگ می‌شود و صورت ورم می‌کند. در حوادث جمعی، فشاری که از سمت جامعه وجود دارد، به گونه‌ای است که باید هر چه سریع‌تر علت مرگ و هویت افراد مشخص شود و تعداد نهایی کشته‌ها اعلام گردد، اما در برخی مواقع شرایط به ما اجازه این کار را نمی‌دهد و این پروسه ممکن است زمان‌بر باشد.

روال کار پزشکی قانونی در حادثه منا چگونه بود؟

رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران به حادثه منا اشاره کرد و گفت: آن روز را به خاطر دارم که همچون سایر هموطنان، از طریق اخبار صداوسیما از این واقعه دلخراش مطلع شدم و یقین داشتم که این حادثه تلفات زیادی به همراه دارد. از همان ساعات اولیه پیگیر بودم تا بتوانیم اقدامات اولیه را آغاز کنیم؛ اما متاسفانه تیمی از پزشکی قانونی کشور در عربستان حاضر نبود، زیرا این کشور از ما خواسته بود که تیمی اعزام کنیم. بنابراین، کارشناسان ما فرصت بررسی صحنه و جمع‌آوری اجساد را نداشتند و تنها اعلام شد که ازدحام جمعیت مقصر این کشتار بوده است.

هدایت‌شده گفت: به علاوه، با توجه به تعداد بالای تلفات، ما در حال دنبال کردن جمع‌آوری تیمی از پزشکان و تجهیزات بودیم تا سرعت کار افزایش یابد، و بدین ترتیب چندین تیم تشکیل شد؛ اما از زمان اطلاع‌رسانی وقوع حادثه تا ارسال پیکرها به تهران، تقریباً دو هفته زمان گذشت. پس از دو هفته بالاخره تنها ۱۰۴ جسم از عربستان به تهران منتقل گردید.

وی افزود: بخشی از این اجساد متعلق به استان‌های دیگر بودند و این اجساد در واقع به تهران آورده شده بودند. طبق قانون، می‌بایست اجساد تنها به اولیای دم تسلیم شوند و به همین خاطر، تصمیم بر این شد که هر استان یک نماینده تعیین کند که اجساد را از ما بگیرد.

رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران به وضعیت اجساد اشاره کرد و گفت: تمامی پیکرها در تابوت‌ها به ایران منتقل شدند و نام‌های عربی بر روی این تابوت‌ها نوشته شده بود. متأسفانه، اجساد در وضعیت نامناسبی بودند و به حقیقت دچار فساد شده بودند. وقتی از مسئولین مربوطه دلیل این وضعیت را جویا شدیم، متوجه شدیم که اجساد در کانتینرهای یخچال‌دار نگهداری می‌شدند؛ اما احتمالاً به دلیل تعداد زیاد آن‌ها در یک کانتینر، شرایط نگهداری مطلوب نبوده است.

هدایت‌شده اضافه کرد: وقتی که جسد دچار فساد می‌شود، فرآیند شناسایی هویت و تشخیص علت مرگ به شدت دشوارتر می‌شود و تنها با استفاده از آزمایش‌های ژنتیکی می‌توان هویت افراد را تأیید کرد.

این متخصص پزشکی قانونی ادامه داد: ما چندین تیم از متخصصان پزشکی قانونی، دندانپزشکان، متخصصان ژنتیک و کارشناسانی از پلیس آگاهی را به کار گمارده و فعالیت بر روی اجساد آغاز شد. در مرحله اول، اجسادی که خانواده‌هایشان در تهران بودند توسط خانواده‌هایشان شناسایی شدند و همچنین تعدادی از آن‌ها را با استفاده از آخرین عکس‌هایی که سازمان حج و زیارت از آن‌ها گرفته بود، شناسایی کردیم.

رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران بیان کرد که در نهایت، با استفاده از پرونده‌های پزشکی و در نهایت آزمایش‌های ژنتیکی، تمام ۱۰۴ پیکر شناسایی شدند؛ و افزود: اجساد متعلق به تهران ظرف ۴۸ ساعت به خانواده‌هایشان تحویل گردید و جواز دفن آن‌ها نیز صادر شد. اجسادی که متعلق به شهرستان‌های دیگر بودند نیز به نمایندگانی از هر استان تحویل داده شدند تا خانواده‌ها مجبور نشوند تا تهران بیایند.

هدایت‌شده گفت: در مرحله دوم نیز، حدود دو هفته بعد، تصمیم بر این شد که اجساد به استان‌های خودشان تحویل داده شوند و همه اجساد به تهران ارسال نشوند. بدین ترتیب، باقی اجساد از عربستان به استان‌های خود فرستاده شدند و تمام این مراحل در مراکز پزشکی قانونی استان‌ها صورت گرفت. همچنین تقریباً ۱۰۰ پیکر دیگر که متعلق به تهران بودند، به مرکز ما منتقل شدند و کار آن‌ها انجام شد.

وی در پاسخ به این سوال که آیا اسامی نوشته شده بر روی تابوت‌ها توسط سعودی‌ها صحیح بود یا خیر، توضیح داد: به نظر می‌رسد عربستانی‌ها هویت را بر اساس عکس تعیین کرده بودند و از آنجا که برخی اجساد در گذر زمان دچار فساد شده بودند و تغییر چهره داشته‌اند، برخی از این اسامی نادرست بود و اصلاحات لازم توسط پزشکی قانونی‌های استان‌ها انجام شد؛ اما این اقدام رفت و آمد کار ما را آسان‌تر کرده بود.

این متخصص پزشکی قانونی به شرایط مرگ زائران در سرزمین منا اشاره کرد و گفت: آنطور که در تصاویر دیده می‌شود، وقتی یک فرد بر اثر فشار جمعیت بر زمین می‌افتاد، سایرین نیز بر روی او می‌افتادند و در واقع وضعیتی مانند تپه از انسان‌هایی بر روی هم ایجاد می‌شد که این فشار باعث فشردگی بر روی قفسه سینه و در نهایت قطع تنفس و «خفگی به علت ازدحام» منجر می‌شد. همچنین برخی از این افراد در نتیجه زمین خوردن دچار شکستگی‌هایی نیز شده بودند.

هدایت‌شده در پایان اضافه کرد که تیم ما در پزشکی قانونی تهران تمام تلاش خود را به کار بست تا هر چه سریعتر، فرایند آنالیز اجساد تکمیل شود و اجساد برای دفن به خانواده‌ها تحویل داده شوند.