برگزاری آزمایشی نظارت بر مشکلات یادگیری دانش آموزان در ۳ استان/۴ نیاز کلیدی برای شکل گیری جامعه ای با تاب آوری ذهنی

 

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی ریاست جمهوری از اجرای یک طرح آزمایشی برای پایش اختلالات یادگیری در سه استان کشور خبر داد و اظهار داشت: هدف گذاری اصلی این ستاد، ارتقای سرمایه شناختی جامعه است. در عین حال، کمبود نیروی انسانی متخصص در این حوزه به شدت احساس می شود، اگرچه مجوزهای لازم برای گسترش رشته ها و جذب دانشجویان صادر شده است.

علوم شناختی به عنوان یک اصطلاح برای «علوم مرتبط با ذهن» است که توسط اولریک نیسر گردیده و در حال حاضر به یک شاخه علمی میان رشته ای تبدیل شده که شامل ادغام و هم افزایی رشته هایی نظیر روان شناسی، فلسفه ذهن، عصب شناسی، زبان شناسی، انسان شناسی، علوم رایانه و هوش مصنوعی می باشد.

 

علوم شناختی، یک پروژه در حال پیشرفت است که از دهه ۱۹۵۰ میلادی آغاز شده و نام «علوم شناختی» به این حوزه در سال ۱۹۷۳ اعطا گردید. اما این شاخه هنوز در مراحل ابتدایی خود به سر می برد و دارای افق های وسیعی برای توسعه و تحقیق است.

 

پیشرفت چشمگیر این علم در ۲۰ سال اخیر حتی از رشد سریع علم فیزیک نیز بیشتر بوده به گونه ای که نرخ رشد تولیدات علمی در این حوزه از نرخ رشد آن در فیزیک یک قرن پیش بالاتر بوده و سریع ترین نرخ رشد را داشته است. این وضعیت دلیل روشنی دارد که ناشی از پیشرفت های تکنولوژیکی، به ویژه به کارگیری انواع روش های غیرتهاجمی برای بررسی مغز انسان و روش های تهاجمی برای مطالعه مغز برخی از نخستین ها مانند میمون های ریسوس است.

این علم در کشور با تأسیس ستاد توسعه علوم شناختی رشد کرده است، ولی به گفته دکتر مهدوی، دبیر این ستاد، هر چند که ظهور علوم نوین مانند هوش مصنوعی و تلاقی آن با سایر رشته ها فرصت های جدیدی را در این زمینه فراهم آورده، اما کشور هنوز به شدت با کمبود نیروی انسانی مواجه است. شورای گسترش آموزش عالی به تلاش برای صدور مجوزهای راه اندازی رشته ها به منظور تربیت متخصصان در دانشگاه ها پرداخته، اما هنوز فاصله زیادی تا رسیدن به وضعیت ایده آل وجود دارد.

 

دکتر مهدوی اختلالات یادگیری را نیز از مواردی دانست که کشور باید با روش های مداخله گرانه به رفع آن بپردازد و در این راستا از آغاز یک طرح پایلوت در ۳ استان کشور خبر داد.

 

فرصت های طلایی با توسعه فناوری های نوظهور در علوم شناختی

 

دکتر سید محمد مهدوی به این نکته اشاره کرد که با پیشرفت فناوری، فرصت های جدیدی در حوزه علوم و فناوری های شناختی ایجاد شده است. وی افزود: یکی از رویدادهای مهم در همگرایی چهار علم «نانو»، «بایو»، «فناوری اطلاعات و ارتباطات» و «علوم شناختی» ایجاد فرصت هایی است که از تلاقی این حوزه ها شکل می گیرد. به عنوان مثال، می توان به هم افزایی هوش مصنوعی با علوم شناختی اشاره کرد.

 

وی ادامه داد: علوم شناختی خود در حال رشد است و تأثیر عمیق آن در بهبود زندگی و سلامت مردم به وضوح قابل مشاهده است، همچنین کاربرد آن در حوزه هایی نظیر آموزش، تصمیم گیری، دفاع و امنیت و توسعه تجارت ها نیز مشهود است و این هم افزایی با سایر حوزه ها به ویژه AI و بایوتکنولوژی فرصت های جدیدی را فراهم کرده است. بنابراین، علاوه بر ظرفیت هایی که این حوزه به طور سنتی دنبال می کرد، تحولی نوین در حال وقوع است.

 

مهدوی «نوروAI» را یکی از حوزه های جدیدی دانست که در تعامل بین علوم شناختی و هوش مصنوعی به وجود آمده و افزود: این حوزه از جمله زمینه های نوین و جذاب است که در همگرایی بین علوم اعصاب و هوش مصنوعی شکل گرفته است. پژوهشگران در زمینه هوش مصنوعی در تلاش هستند تا با الگوبرداری از عملکرد ذهن انسان، قابلیت های هوش مصنوعی را ارتقاء دهند و ما نیز می توانیم از هوش مصنوعی برای افزایش کارکردهای شناختی استفاده کنیم. این تلاقی منجر به ایجاد فصل جدیدی در علوم شناختی شده است.

 

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی، بیان داشت که همگرایی آموزش شناختی و AI تحولات اساسی در نظام های آموزشی جهانی به همراه داشته است. به طور مثال، محتوای آموزشی به طور شخصی سازی شده و متناسب با ظرفیت های شناختی دانش آموزان و یادگیرندگان طراحی می شود و همچنین روش آموزش به نوعی تغییر می یابد که از سبک معلم محور به فردمحور مبدل شود. سازوکار آزمون ها نیز مطابق با پیشرفت های دانش آموزان به صورت شخصی طراحی می شود.

 

وی افزود: از این رو، ما در حوزه علوم شناختی دو نوع فعالیت را دنبال می کنیم که یکی متمرکز بر نیازهای کلیدی کشور است، از جمله درمان انواع اختلالات یادگیری، توجه، آلزایمر و پارکینسون که از مسائل مهم در حوزه بهداشت و سلامت به شمار می رود و دیگری رویکرد فشار فناوری است. این دو نگرش، سبدی از اولویت ها برای ستاد علوم شناختی و کشور ایجاد کرده که این اولویت ها در راستای برنامه های ما قرار دارد.

 

اجرای طرح پایلوت پایش اختلالات یادگیری

 

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی، اولویت های این حوزه، هدف گذاری فناوری های ضروری، توسعه زیرساخت ها و تربیت نیروی انسانی را به عنوان اقدامات عملیاتی این ستاد در راستای توسعه فناوری های شناختی در کشور ذکر کرد و یادآور شد: بازیگران این حوزه متنوع است؛ مثلاً در بخش آموزش و پرورش، نهادهایی چون آموزش و پرورش استثنایی و آموزش ابتدایی فعال هستند و در حوزه سلامت شناختی کودکان و نوجوانان، مقاماتی مانند وزارت بهداشت، سازمان بهزیستی و سازمان تامین اجتماعی دخالت دارند.

 

وی سازمان های بیمه گر و سازمان تامین اجتماعی را یکی از دیگر مخاطبان برنامه های این ستاد معرفی کرده و تأکید کرد که یکی از چالش های کشور، اختلالات یادگیری هستند. برنامه های ما در این زمینه در سه استان به صورت پایلوت اجرایی می شود، شامل استان های «البرز»، «خراسان جنوبی» و «فارس». در این برنامه از دانش شناختی در سیستم آموزش و پرورش برای ارزیابی ها بهره برداری می کنیم.

 

مهدوی بیان کرد که استفاده از فناوری های نوظهور در آموزش و پرورش به نیروی انسانی متخصص و زیرساخت های مناسب نیاز دارد و افزود: استان فارس به تنهایی ۹۵۰ هزار دانش آموز دارد و به منظور تربیت آزمون گرها بر اساس یک تفاهم نامه، در طول دوره آموزشی ضمن خدمت به داوطلبان آموزش های لازم ارائه خواهد شد تا این افراد با انجام آزمون های استاندارد، دانش آموزان دارای اختلالات آموزشی را شناسایی نمایند که پس از آن به کلینیک های رشد و تکامل برای مراحل بعدی ارجاع می شوند.

 

وی تأکید کرد که این برنامه نیازمند یک فرآیند بلوغ است و اضافه کرد: اجرای چنین برنامه هایی مستلزم آمادگی ها و هماهنگی های لازم است. انتقال فناوری در حوزه های صنعتی در مدت زمان یک سال ممکن است، در حالی که علوم شناختی نیاز به زمان بیشتری دارد و به آماده سازی در کشور بستگی دارد. در برخی از استان ها، حداقل های لازم برای آموزش آزمون گران و مربیان باید تأمین گردد.

 

مهدوی همچنین اشاره کرد که تمامی این فرآیندها، از توسعه آزمون ها و فناوری ها تا پیاده سازی و بهره برداری، به تخصیص اعتبارات نیز نیاز دارد و تصریح کرد که اینها هزینه نیستند، بلکه سرمایه گذاری برای آینده به حساب می آیند. به همین دلیل در سطح جهانی، مفهوم «سرمایه شناختی» مورد توجه قرار گرفته است.

 

وی افزود: کشورهای مختلف به غیر از منابع متعارف مانند زمین، آب و معادن، به یک دارایی دیگر یعنی سرمایه شناختی وابسته هستند و برای توسعه آن باید تدابیری اتخاذ کنند. سرمایه شناختی پدیده ای نیست که ناگهان ایجاد شود و کشورهای مختلف باید به این سرمایه ها توجه کرده و آنها را توسعه دهند.

 

مهدوی با اشاره به آسیب های جدی که اختلالات شناختی به سرمایه های شناختی وارد می آورند، افزود: اگر بخواهیم تمامی فعالیت های ستاد علوم شناختی را در یک جمله بیان کنیم، آن جمله این است که: «ارتقا سرمایه شناختی جامعه». هدف گذاری اصلی این ستاد نیز تقویت سرمایه شناختی ملت ایرانی است.

 

نیروی انسانی متخصص چالش حوزه علوم شناختی کشور

 

دبیر ستاد توسعه علوم شناختی اظهار داشت که ما برای هر برنامه ای که طراحی می کنیم، الزامات اجرایی آن را در نظر می گیریم و همچنین به فناوری های آینده هم توجه داریم تا از پیشرفت ها در این حوزه جا نمانیم. یکی از الزامات ما در این زمینه پرورش ۳۰۰ تا ۵۰۰ ارزیاب است که از طریق دانشگاه های فرهنگیان، شهید رجایی و دانشگاه های تحت نظر وزارت آموزش و پرورش تقسیم کار می شود تا نیروی انسانی مورد نیاز در زمینه تخصصی تربیت شود.

 

وی به این نکته اشاره کرد که در حوزه های علوم انسانی با چالش جدی نیروی انسانی مواجه هستیم و افزود: اگر دو مشکل اصلی را در نظر بگیریم، یکی از آنها نیروی انسانی است و ما باید همچنان در این زمینه سرمایه گذاری نماییم. شورای گسترش آموزش عالی نیز اقدام به صدور مجوز برای توسعه رشته ها در این زمینه کرده و دانشگاه ها در این رابطه دانشجو جذب کرده اند، اما ما هنوز چالش جدی در تأمین نیروی انسانی متخصص داریم.

 

مهدوی خاطرنشان کرد که این چالش به قدری جدی است که با فاصله از مراکز استان ها، دسترسی به نیروی انسانی در حوزه علوم شناختی ممکن نیست. گرچه برخی خدمات این حوزه با فناوری های IT می توانند حتی به دورافتاده ترین نقاط کشور نیز ارائه شوند، دسترسی به نیروی انسانی به سادگی فراهم نمی شود.

 

وی تأکید کرد: یکی از کارکردهایی که هوش مصنوعی در زمینه سلامت شناختی دیجیتال می تواند ارائه دهد این است که با حداقل آموزش های لازم به معلمان، از ظرفیت های موجود برای انجام تعدادی از فعالیت ها بهره برد. این فعالیت ها می توانند تا مراحل غربالگری پیش بروند.

 

فرصت هایی که هوش مصنوعی در علوم شناختی ایجاد کرده است

 

این مقام مسؤول با اشاره به فرصت های ایجاد شده از طریق ظهور و گسترش فناوری های هوش مصنوعی، تصریح کرد: یکی از اولویت هایی که این ستاد دنبال می کند، «تاب آوری ملی» است.

 

وی ادامه داد: ما در سه حوزه اصلی سلامت، آموزش و پرورش و شناخت اجتماعی پژوهش می کنیم که شناخت اجتماعی با رشته های علوم اجتماعی و AI عمق یافته است. به عنوان مثال، می توان به ارزیابی دقیق رفتار جامعه در زمان مواجهه با بحران ها و چالش های اجتماعی اشاره کرد و اینکه جامعه در چه زمینه هایی تاب آور یا شکننده است.

 

مهدوی با اشاره به ضرورت هشدار به مسئولین درباره تاب آوری جامعه، اظهار داشت: تاب آوری به معنای مقاومت در برابر یک بحران خاص نیست و هیچ کشوری در دنیا نیست که از چالش های طبیعی و غیرطبیعی در امان باشد. بلکه آن ملتی می تواند تاب آور باشد که از نظر ذهنی و فکری قابلیت سازگاری با شرایط جدید را داشته و بتواند فرصت های تازه ای به وجود آورد و همچنان به پیشرفت ادامه دهد.

 

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی تصریح کرد که جامعه ای که این چهار معیار را داشته باشد، به عنوان یک جامعه تاب آور شناخته می شود و افزود: تاب آوری تنها به معنی قوت و استقامت نیست، بلکه شامل هوش و رشد نیز می شود.

 

وی در انتها گفت: از الزامات ایجاد یک جامعه تاب آور، در اختیار داشتن سرمایه اجتماعی است. بنابراین تاب آوری جامعه به موضوعاتی نظیر آموزش و پرورش شناختی، سلامت شناختی و آگاهی بخشی شناختی وابسته است که در میان مدت و بلندمدت، کشور را به یک سرزمین تاب آور تبدیل خواهد کرد و در این راستا، سازوکارهایی مبتنی بر داده های جمعیت در کشورهای متفاوت از جمله ایران برای پایش و ارزیابی تاب آوری شناختی فراهم می آورد.

 

مهدوی افزود: داده هایی که از رفتارهای اجتماعی استخراج می شوند، بر اساس الگوریتم های خاص علوم اجتماعی و محاسباتی، امکان پایش تاب آوری را برای پژوهشگران این حوزه فراهم کرده است.