«کلوخ اندازون» یا سنتِ هرچه دل تنگت می خواهد برآورده ساز!

ماه مبارک رمضان با مجموعه ای از آداب و سنن مرتبط با فرهنگ عامه، جایگاه ویژه ای را در جامعه اشغال کرده است؛ این ماه، یکی از مهم ترین ماه های تقویمی است که درون خود آیین های مختلفی از شادی تا سوگواری را در بر می گیرد و برخی خرده فرهنگ ها نیز به همان مناسبت شکل می گیرند که حتی قبل از آغاز این ماه به ظهور می رسند.

آیین های استقبال از ماه مبارک رمضان بسیار متنوع بوده و یکی از این سنت ها، آیین «کلوخ اندازان» است. بر اساس این رسم، خانواده ها پیش از ورود رمضان که زمان روزه داری است و فرصت تفریح و گردش از آنان سلب می شود، به باغ ها و طبیعت رفته و روزی را به شادی و گردش می گذرانند. مردم در این روز به انجام آیینی خاص می پردازند و غذاهای مخصوص این روز را تهیه می کنند. به نظر برخی پژوهشگران، «کلوخ اندازان» نمادی از جشن ها و سرورهای مناسبتی است که پیش از ماه های سوگواری و عبادت (محرم و صفر، رمضان و وفات حضرت زهرا (س)) برگزار می شود. این سنت اگرچه در همه جا به طور یکسان ادامه پیدا نکرده است، اما در برخی شهرها هنوز به قوت خود باقی ست. یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» در واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما، توضیحات مبسوطی درباره این آیین و نحوه برگزاری آن در استان یزد ارائه داده است.

بیشتر بخوانید:

از حاجت خواهی در آستانه ماه رمضان تا زنانه و مردانه شدن روزۀ پیشواز!

یاسمین مجتهدپور در بخش دوم گفت وگوی تفصیلی با ، در خصوص نامگذاری این مراسم (کلوخ اندازان) توضیحاتی ارائه داد و اظهار داشت: برخی بر این باورند که در گذشته دور، آیینی با این نام وجود داشته، اما اطلاعات دقیقی از جزئیات آن در دست نیست. عده ای دیگر اعتقاد دارند که منظور از «کلوخ اندازان» سرعت بخشیدن به کارهای نیکو است که در ماه های عزاداری و عبادت، انجام آن ها حرام یا نامناسب تلقی می شود.

وی افزود: «کلوخ هایتان را بیندازید» به این معناست که کسانی که قصد انجام کار نیکی دارند، باید از یکدیگر سبقت بگیرند و سریعاً اقدام کنند. بنابراین در ایام «کلوخ اندازان»، مردم علی الخصوص تلاش می کنند جشن ها، عروسی ها و مهمانی ها را هرچه زودتر برگزار کرده و حداکثر سه روز پیش از شروع ماه های سوگواری، بساط شادی را جمع کنند. این سنت و اعتقاد از گذشته های دور در میان مردم رواج داشته و همچنان ادامه دارد و ماه های مربوط به کلوخ اندازان شامل ذیحجه، ربیع الاول، رجب و شعبان است. این آیین نیز در سال ۱۳۸۹ با شماره ۱۴۳ در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است.

مردم تمام مناطق رسم کلوخ اندازون را اجرا می کنند؟

این پژوهشگر فرهنگ عامه تصریح کرد: در مناطقی از آذربایجان غربی، نه تنها رسم خاصی در باب کلوخ اندازون وجود ندارد، بلکه در برخی نقاط، زنان به تفریح، گردش و مهمانی پیش از فرارسیدن ماه رمضان می پردازند. زنان مرفه دوستان، خویشان و آشنایان را به ناهار به باغ های خود دعوت می کنند و تا غروب به جشن و سرور ادامه می دهند. در شهر میانه، این جشن با ساده تر برگزار کردن، به این نحو است که همه به خانه یکی از بستگان یا دوستان می روند و با همکارییکدیگر، آش یا کوفته برنجی تهیه می کنند. در میان مردان، چنین جشنی رایج نیست، اما در گذشته خان ها، اشراف و افراد مرفه که به شکار علاقه داشتند، چند روز قبل از رمضان به شکار و سواری می رفتند. در مهاباد نیز مردم یک روز پیش از رمضان را جشن می گیرند و برای وعده شام پلو و خورش تهیه می کنند.

وی با اشاره به اهالی تویسرکان (شهری از همدان)، بیان کرد: این افراد روز قبل از شروع ماه رمضان را «بلغم ناز» به معنی «بلغم انداختن» می نامند. در این روز مردم تفریح کرده و از هر آنچه دوست دارند، تناول می کنند. همچنین در روز بلغم ناز بسیاری از زنان «آش دو» یا آش رشته می پزند. در این روز بعضی از اهالی نیز روزه پیشواز می گیرند.

«شولی پزی» یزدی ها در پیشواز ماه رمضان

مجتهدپور در ادامه به تشریح این مراسم در استان یزد پرداخته و گفت: یزدی ها این آیین را در گویش محلی «کلوغ اندازون» می نامند. در این روز، مردم تلاش می کنند روز خوبی را بگذرانند و هرآنچه دوست دارند، میل کنند. یزدی ها معتقدند که با این ضیافت خود را برای روزه داری آماده می کنند و به این ترتیب در طول ماه رمضان از هوس هر نوع غذایی دور هستند و به قول خودشان «داد دل خود را می ستانند». اگر شرایط آب و هوایی مناسب باشد، مراسم کلوخ اندازون شبیه سیزده به در بوده و در باغ ها و طبیعت اطراف یزد برگزار می شود که در این حالت، «شولی پزی» انجام می گیرد.

او به انواع مختلف شولی اشاره کرد و توضیح داد: اگرچه انواع شولی ها به نظر مشابه می آیند، اما از منظر مواد اولیه و چاشنی های به کار رفته در تهیه آن ها متفاوت هستند و هر یک نام خاصی دارند؛ مانند «شـولی آرتُک»، «شولی پَرُک»، «شـولی آب پَرُک»، «شولی چُغُندَرُک»، «شولی عدس نخود»، «شولی باقالا»، «شولی ساده»، «شولی ترش»، «شولی شلغم» و «شولی کدو». شولی در دیگ مسی که به نام «کماجدون» شناخته می شود و بر روی اجاق گِلی روشن شده با هیزم به نام «جفنه» پخته می شود. آش شولی باید به گونه ای آماده شود که دو ساعت پیش از اذان ظهر آماده گردد.

شولی

این پژوهشگر فرهنگ عامه به شیوه پخت «شولی آرتُک» پرداخت و گفت: برای تهیه شولی آرتُک، مقداری برگ اسفناج را خرد کرده و اجازه می دهند با آب بجوشد. سپس در ظرفی آرد را با آب مخلوط می کنند تا محلولی شبیه دوغ آب حاصل شود که به این عمل «آرد آب گرفتن» گفته می شود. اگر آرد در آب گلوله شد، آن را از طریق ترش بالا (آبکش) عبور می دهند تا گلوله ها جدا شوند و در آش از گلوله های خمیری خبری نباشد. وقتی اسفناج به خوبی پخته شد، دوغ آب آرد را با نمک، فلفل و کمی زردچوبه به آن اضافه می کنند تا بپزد. اگر مایل باشند شولی آرتُک طعم ترش تری پیدا کند، کمی سرکه در پایان پخت به آن می افزایند. این شولی به جهت نسبت بالای آرد نسبت به سایر مواد اولیه در مقایسه با دیگر انواع شولی ها، به نام آرتُک نامیده می شود.

بر اساس فصولی که کلوخ اندازون در آن برگزار می شود، مردم یزد خوراکی های ویژه آن فصل را مصرف می کنند؛ به طوری که در فصل زمستان لبو و باقالا پخته، در اوایل بهار خوراکی به نام کُلُوخُک و کاهو، در میانه های بهار خیار سبز که در زبان محلی به «خیار بالنگ» معروف است، در پایان بهار آلوچه، در اوایل تابستان زردآلو، در انتهای تابستان انگور و شفت آلو و در اوایل پاییز انار را می خورند.

اصلاح طبع سرد شولی با «توت گردو»

<p یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» در واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما اظهار داشت: «توت گردو» یکی از تنقلات رایج روز کلوخ اندازون است؛ زیرا یزدی ها بر این باورند که این شیرینی دارای طبع گرم است و می تواند تأثیرات طبع سرد برخی خوراکی ها مانند آش رشته و شولی را خنثی کند. برای تهیه «توت گردو»، توت خشک و گردو را در هاون سنگی آنقدر می کوبند تا کاملاً پودر و با هم ترکیب شوند و در نهایت به شکل تخته ای درآید. اگر بخواهند از گردوی تازه استفاده کنند، باید پوست آن را بکنند تا طعم این شیرینی تلخ نشود.

«کلّه گیپا» ناهار روز کلوخ اندازون

وی همچنین تصریح کرد که یزدی ها برای ناهار روز کلوخ اندازون بیشتر پلو را با انواع خورش از جمله قیمه، قورمه سبزی، مسمای بادنجان، مسمای کدو و خورش بِه و آلو تهیه می نمایند؛ گاه نیز گوسفندی قربانی کرده و از گوشت آن کباب، و از کله و پاچه آن آبگوشت کله، و از جگر سیاه، جگر سفید، دل و قلوه آن تاس کبابی درست می کنند. یا از سیرابی اش، سیرابی شکمبه یا آش جو شکمبه و به ندرت ترکیبی از همه این موارد «کلّه گیپا» تهیه می شود.

کله گیپا

مجتهدپور به تفریحاتی که بچه ها بعد از صرف ناهار انجام می دهند، اشاره کرد و گفت: بچه ها به بازی هایی مانند «قایم بازی»، «گُرگم و گله می گیرم»، «بُزبازی» و… سرگرم می شوند، در حالی که زنان و مردان نیز به گپ و گفت می پردازند.

عصرانه ای به صرف ماقوتَک و فالوده یزدی

او همچنین درباره نذری پختی در روز کلوخ اندازون توضیح داد: برخی خانواده ها که نذرهایی از جمله قربانی کردن گوسفند یا پختن حلوای برنج دارند، در این روز مهمانی ترتیب می دهند و با دعوت از اقوام و آشنایان برای ادای نذرهای خود، دور هم جمع می شوند. برگزاری این مهمانی ها معمولاً به عهده بزرگترها و ریش سفیدان خانواده است. یکی از خوراکی هایی که در مهمانی های خانوادگی کلوخ اندازون تهیه و به مهمانان ارائه می شود، فالوده یزدی است. روش تهیه فالوده یزدی شبیه مسقطی است، اما نشاسته را به شکل گلوله درمی آورند و با شهد شکر، قند یا نبات ترکیب می کنند و مصرف می نمایند. اگر نشاسته به صورت یک تکه شکل گرفته و با شهد شیرین شود، به آن «ماقوتَک» می گویند.

ماقوتَک زعفرانی

فالوده یزدی

این پژوهشگر فرهنگ عامه به شعری که زنان و کودکان در روز کلوخ اندازون می خوانند، اشاره کرد و گفت: شعر معروف «رمضون اومده مهمونش کند/ گو و گوساله به قربونش کند/ رمضون الله، الله رمضون/ شوخ و شید رمضون، الله رمضون/ رمضون یعنی روز یاری مکنه/ شکم پر را خالی مکنه/ رمضون اومده از راه طبس/ خر لنگ داره و سربارش عدس/ رمضون اومده از راه سخود/ خر لنگ داره و سر بارش نخود/ رمضان اومده از راه دره/ خر لنگ داره سر بارش پره» در این روز خوانده می شود تا به نوعی از ورود ماه رمضان استقبال کنند.

مجتهدپور افزود: اهالی مریم آباد ابرقو (استان یزد) اعتقاد دارند که از آنجایی که در ماه رمضان از روز غذا تناول نمی کنند، باید در آخرین روز ماه شعبان همچون کلوخ که به این ور و آن ور می افتد، هر نوع خوراکی را به هر مقدار که می خواهند، به بیرون پرتاب کنند.

آشتی کنان یک روز مانده به مهمانی خدا

مجتهدپور در پایان متذکر شد: در اردکان، یک روز پیش از آغاز ماه مبارک رمضان، افرادی که بین خود کدورتی دارند برای آشتی کردن به خانه یکدیگر می روند و سپس همه با هم برای کلوخ اندازون به باغ های اطراف شهر می روند یا به زیارت مقبره «میر شمس الحق» که در ۲۴ کیلومتری شهر اردکان قرار دارد، می روند. اردکانی ها به این مراسم رسم دارند که در سر مزار «میر شمس الحق» به نیت برآورده شدن حاجات خود شمع روشن کرده و زیارتنامه می خوانند و آش هم می پزند. برخی از زنان اردکانی نذری دارند که در روز کلوخ اندازون بر سر مزار «میر شمس الحق» نان روغنی به نام «لطیروک» می پزند. شیوه تهیه «لطیروک» به این شکل است که آرد را خمیر کرده و وقتی که خمیر آماده شد، چانه هایی درست کرده و در تابه ای روغن کنجد می ریزند و چانه ها را یکی یکی پهن و در روغن سرخ می کنند. از این نان روغنی هم به کسانی که به زیارت آمده اند خیرات می دهند و هم مقداری به شهر می برند تا به کسانی که روزه پیشواز گرفته اند، داده و با آن ها افطار کنند.