از رفعت اسد تا محمد جولانی: راهبرد عربستان در سوریه

طبق گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، امروز، یکشنبه، ابومحمد جولانی، نخستین سفر خود را به‌عنوان رئیس دولت موقت سوریه به عربستان آغاز کرد تا با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی دیدار نماید. محمد جولانی، که زاده عربستان بوده و دوران کودکی خود را در این کشور سپری کرده است، با در نظر گرفتن اینکه 15 ماه پیش بشار اسد، رئیس‌جمهور پیشین سوریه مورد استقبال مقامات ریاض قرار گرفته بود، به‌عنوان رئیس دولت سوریه به سمت ریاض قدم گذاشته است.

انتخاب عربستان به‌عنوان محل نخستین سفر خارجی جولانی از لحاظ نمادین حائز اهمیت ویژه‌ای است، زیرا این کشور در طول دهه‌های گذشته نقش کلیدی در عرصه سیاست داخلی سوریه ایفا کرده است. یکی از شخصیت‌های نزدیک به عربستان در سوریه در بیش از سه دهه گذشته، «رفعت اسد»، برادر حافظ اسد، رئیس‌جمهور سابق بوده که به خاطر نقش موثرش در بازپس‌گیری شهر حماه از نیروهای اخوان المسلمین در سال 1982، به قدرت قابل توجهی دست پیدا کرد.

در ادامه، رفعت اسد که در آن زمان فرمانده «سرایا الدفاع»، بزرگ‌ترین لشگر ارتش سوریه بود، دو سال پس از این موفقیت، متهم به طراحی کودتا علیه برادرش شد و به فرانسه تبعید گردید، اما نفوذ او در بین افسران رده‌بالای ارتش و دستگاه امنیتی سوریه که اغلب از علویان بودند، باقی ماند و او به‌عنوان مرد دولت پنهان در این کشور شناخته می‌شد.

رفعت اسد با عربستان رابطه نزدیکی داشت و پیوندهای او با ریاض به‌ویژه پس از به قدرت رسیدن «امیر عبدالله» به‌عنوان ولیعهد این کشور، تقویت گردید. وی به‌منظور تقویت این روابط، مقدمات ازدواج خواهر همسرش با یک شاهزاده غیرسدیری سعودی را فراهم آورد. این دو مرد روابطی به‌اندازه‌ای نزدیک برقرار کردند که بخش‌هایی از دارایی‌های ملک عبدالله سعودی در اسپانیا و فرانسه تحت مدیریت رفعت اسد قرار داشت و انتظار می‌رفت که او به‌مانند رفیق حریری در لبنان برای سیاست‌های سعودی در سوریه کار کند.

در اواخر دهه 90، در زمانی که حافظ اسد به بیماری سرطان مبتلا شد، رفعت اسد به‌عنوان گزینه اصلی جانشینی او در نظر گرفته می‌شد و این تصور وجود داشت که او به مقام ریاست‌جمهوری دست یابد، اما معادلات قدرت در آن زمان به گونه‌ای دیگر شکل گرفت.

بر سر کار آمدن بشار اسد پس از مرگ برادرش «باسل اسد» به منزله شکست سیاسی سعودی در سوریه و از بین رفتن سرمایه‌گذاری‌های این کشور برای تسلط بر دمشق بود. همین نارضایتی نسبت به تحولات سیاسی دمشق یکی از عوامل مهم برای عربستان در مشارکت در شکل‌گیری بحران درعا بود که بعدها به حمایت از گروه‌های مسلح انجامید.

عربستان در دوران اوج جنگ داخلی بین سال‌های 2012 تا 2020 از طریق اتاق عملیات موک (مستقر در شمال اردن و در نزدیکی مرز جنوبی سوریه) نقش قابل توجهی در اعزام تروریست‌های بین‌المللی به داخل سوریه و فراهم کردن پشتیبانی لجستیکی و اطلاعاتی از آن‌ها ایفا کرد. در این بازه زمانی، فعالیت‌های ریاض به شکل‌گیری «جیش الاسلام» به‌عنوان کنسرسیومی از گروه‌های تروریستی به رهبری «محمد علوش» متمرکز بود.

پس از آرام شدن تب و تاب جنگ داخلی، عربستان به تدریج به سمت عادی‌سازی روابط با سوریه پیش رفت و بعد از امارات و بحرین، روند ازسرگیری فعالیت سفارت خود در دمشق را دنبال کرد؛ این در حالی است که روابط با رفعت اسد نیز همچنان از مسیرهای مخفی موسوم به «مسیر دو» ادامه داشت و حضور او در نماز عید فطر سال 2024 در مسجد اموی دمشق در کنار بشار اسد (پس از سال‌ها تبعید) به‌عنوان نشانه‌ای از بازگشت جدی عربستان به عرصه سیاسی سوریه تلقی گردید.

با این حال تحولات شگرف در سوریه در دسامبر 2025 اوضاع را به‌طور کامل دگرگون کرد و محمد جولانی، که پیش‌تر عضوی از القاعده بود، به عنوان شخصیت شماره یک دمشق معرفی شد. هرچند حاکم جدید سوریه بیشتر به ترکیه نزدیک است تا سعودی، به‌نظر می‌رسد او برخلاف این تمایل، برای جلوگیری از ناخوشنودی سعودی، ریاض را به‌عنوان نخستین مقصد سفر خارجی‌اش برگزیده باشد.

/+