نیازمندی های همکاری راهبردی ایران و روسیه

«مسعود پزشکیان»، رئیس جمهور ایران با یک هیأت عالی رتبه سیاسی و اقتصادی در مسیر سفر به مسکو قرار دارد. این سفر به دعوت رسمی «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه صورت می گیرد و به خاطر امضای «معاهده مشترک جامع راهبردی» میان دو کشور، به عنوان یک سفر تاریخی محسوب می شود.

این توافق نامه به عنوان بنیاد اصلی روابط متقابل و اصول همکاری میان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه برای حداقل دو دهه آینده، که به عنوان دوره های سرنوشت ساز در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی شناخته می شوند، مطرح گردیده است. اما از اهمیت بالای این دهه ها که بگذریم، باید گفت که روابط کنونی ایران و روسیه در یک آزمون جدی قرار دارد.

ایران و روسیه به دلیل اقدامات خصمانه غرب در مناطق همجوار، با شرایط امنیتی پیچیده ای دست و پنجه نرم می کنند. همکاری های استراتژیک ایران و روسیه در سوریه که در دهه گذشته به عنوان نمونه بارز همبستگی دو کشور شناخته می شد، دیگر آنچنان محسوس نیست. سقوط نظام بشار اسد به عنوان یک بی اعتمادی دیگر بین ایران و روسیه شناخته می شود، در حالی که انتظارات از این روابط بسیار بالاست.

اگر چه تاکنون توافق نامه رسمی برای اتحاد ایران و روسیه برقرار نشده است، اما ناظران بر این باورند که تهران و مسکو باید به عنوان متحدان به یکدیگر نگاه کنند و متعهد به انجام تعهدات سیاسی و امنیتی نسبت به یکدیگر باشند.

تاریخچه روابط، همبستگی های سیاسی و اقتصادی، و همکاری های نظامی، از جمله زمینه هایی هستند که این منظر را در روابط دو کشور به وجود آورده اند. توافق هایی که در زمینه امنیت منطقه ای وجود دارد و هم راستایی برخی اهداف سیاست خارجی ایران و روسیه در مقابله با آمریکا، بر این نوع نگاه تاکید دارد.

با این حال، در عمل به دلیل عدم شفافیت تعهدات ایران و روسیه، در مقاطع حساس یا این تعهدات به درستی انجام نمی شود یا قضاوت منطقی نسبت به عملکرد یکدیگر وجود ندارد. برخی افراد در روسیه قادر به درک اهمیت ایران در سیاست های منطقه ای و جهانی نیستند و در عوض، برخی ایرانی ها این حمایت ها را برای ایران در شرایط بحرانی ناکافی می دانند.

با این همه، به عنوان پژوهشگری که به مدت نزدیک به دو دهه به بررسی و تحلیل روابط ایران و روسیه پرداخته ام، معتقدم علی رغم چالش های زیاد در روابط تهران و مسکو، زمان و مکان کنونی ایجاب می کند که این دو کشور باید ابعاد سیاسی و امنیتی تعهدات خود را به وضوح روشن نمایند. انتظار موجود، حتی از سوی منتقدان روابط بین تهران و مسکو و افرادی که تمایل به غرب دارند، این است که این همکاری باید از نفع های مختلف برخوردار باشد؛

۱ تقویت روابط اقتصادی و تجاری؛ یک نکته اساسی در روابط ایران و روسیه عدم توجه کافی به ارزش اقتصادی این روابط و تأثیر قابل لمس آن برای جامعه هر دو کشور است. افزایش تبادلات تجاری، انجام سرمایه گذاری های مشترک و پیشبرد همکاری های اقتصادی می تواند به تقویت روابط دوجانبه در میان افکار عمومی کمک کند.

۲ تعهد به تضمین امنیت ملی یکدیگر؛ امنیت امری با ارزش است که امروزه هر دو جامعه ایران و روسیه به اهمیت آن پی برده اند و بنابراین، تعهد به امنیت و حسن همجواری می تواند به افزایش اعتماد اجتماعی و سیاسی میان دو کشور کمک نماید. این تعهد معمولاً از طریق حمایت سیاسی برای دور نگه داشتن تهدیدات خارجی یا حمایت نظامی در مواقع بحرانی به وضوح نمایان می شود.

۳. حفاظت از امنیت منطقه ای با توجه به منافع دو کشور; مسئله دیگری که از سمت افکار عمومی ایران به ویژه در جغرافیای تمدنی آن انتظار می رود، هم راستایی بیشتر ایران و روسیه برای تأمین منافع مشترک است. همکاری در عرصه های سیاسی، امنیتی و نظامی به عنوان گامی به سوی حفظ ثبات منطقه و مقابله با تهدیدات مشترک در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی، برای افکار عمومی ایران به معنای نوعی همکاری دوستانه تر از سوی روسیه با ایران قلمداد می گردد.

۴ پرهیز از مواضعی که خلاف ملاحظات سیاسی، امنیتی و اقتصادی دو جانبه است؛ به صراحت باید گفت که افکار عمومی به ویژه در ایران همواره مواضع سیاسی رهبران و مقامات روسیه را پیگیری می کنند و هرگونه اظهار نظر مستقیم یا غیرمستقیم مربوط به ایران، به دقت بررسی و تحلیل می شود. به عنوان مثال، اظهارات وزیر خارجه روسیه در سفر به باکو درباره کریدور زنگه زور که می تواند نشان دهنده تغییرات ژئوپلتیک منطقه به ضرر ایران باشد، با واکنش های منفی از جانب افکار عمومی ایران روبه رو گردید.

توقعات عمیق از روابط ایران و روسیه همواره وجود داشته و حتی در بین صحبت های مخالفان و منتقدان این روابط نیز به راحتی قابل مشاهده است؛ اما در غالب موارد این مسأله درک نشده و به شکل شفافی بیان نمی شود.

معضلاتی که در خصوص روابط ایران و روسیه وجود دارد و عدم شفافیت در این روابط، دلایل متعددی دارد. علاوه بر تصویر منفی اجتماعی که معمولاً به مفاهمه های غربی بازمی گردد و ناشی از تبلیغات گسترده ضد روابط ایران و روسیه و عدم وجود نتایج ملموس امنیتی و اقتصادی در این روابط است، نوعی بی اعتمادی در سطح دولتی نیز بر روابط سایه افکنده است.

با این حال، تحولات سال های اخیر باید این تردیدها را در مورد اهمیت روابط ایران و روسیه پذیرفته و دو کشور را به سمت پذیرش تعهدات روشن و واقعی برای توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و دفاعی سوق دهد.

در نظر گرفتن تأثیرات داخلی برای هر کشور، اگر ایران و روسیه بتوانند روابط متعهدانه ای برقرار کنند، این ارتباط می تواند عواقب مثبتی به همراه داشته باشد:

۱ افزایش قدرت ملی؛ ایران و روسیه دو کشوری هستند که تحت تحریم های غربی قرار دارند و تجربیات گذشته نشان داده است که این تحریم ها به آسانی رفع نخواهند شد و بدین ترتیب در کنار ادامه مذاکرات برای لغو این تحریم ها، باید راهبردی موازی برای مقابله با تهدیدات اتخاذ کرد.

توانایی ایران و روسیه در هماهنگی با نیازهای اقتصادی یکدیگر و همکاری فعال در به وجود آوردن یک زنجیره ارزشی جدید برای کشورهای تحت تحریم غرب می تواند آثار مثبت داخلی، منطقه ای و بین المللی به ارمغان بیاورد.

۲ تقویت موازنه قدرت؛ ایجاد روابط متعهدانه سیاسی و نظامی میان ایران و روسیه می تواند موجب تقویت موازنه قدرت در مناطق اطراف شده و نقش آن ها را در تعیین سیاست های منطقه ای ارتقا دهد. برخی تهدیدات در مناطق همجوار متفاوت می باشد، اما تهدیدات جدی منطقه ای برای ایران و روسیه مشترک است. تروریسم و افزایش نفوذ غرب در این مناطق، تهدیدی غیرقابل انکار برای تهران و مسکو به شمار می آید.

ایران و روسیه در سوریه نشان دادند که همکاری موثری دارند. زمانی که روسیه و سوریه به دنبال گزینه های بدیل بودند، رقبای آن ها به سرعت پیشرفت کردند و یکی از مهمترین مزیت های منطقه ای ایران و روسیه از بین رفت.

روسیه به دنبال تثبیت حضور خود در سوریه است، اما حقیقت این است که با وجود تلاش های وسع غرب برای تسلط بر سوریه، حتی اگر روسیه به حضور نظامی خود در سوریه ادامه دهد، این موقعیت دیگر نمی تواند به راحتی برای اهداف راهبردی مورد استفاده قرار گیرد.

بنابراین با توجه به این تجربه مهم، ایران و روسیه باید ابهامات استراتژیک در همکاری های خود را رفع کرده و قدرت بیشتری برای توسعه پایدار روابط و حمایت از یکدیگر نشان دهند. با این وجود، روسیه از سویی تمایلی ندارد هزینه های تأمین امنیت ایران در غرب آسیا را متقبل کند و از سوی دیگر نیز تلاش دارد از طریق ایران به منطقه دسترسی پیدا کرده و در غرب آسیا نقش ایفا کند. در حالی که ایران نیز در پی این است که از همکاری با روسیه برای جلوگیری از تسلط محور آمریکا بر منطقه و تهدید جدی به امنیت و منافع خود و اتحادهایش بهره برداری کند.

با این حال، باید اشاره کرد که روسیه با وجود بحران اوکراین، تمایل بیشتری به حفظ روابط متوازن با اعراب که عمدتاً متحد آمریکا هستند، نسبت به روابط خود با ایران نشان می دهد. در نهایت، آنچه می تواند به عنوان محرک جدی در همکاری های راهبردی ایران و روسیه عمل کند، تنها اسناد جامع همکاری ها نیست، بلکه به قراردادهای سیاسی و اقتصادی با تضمین های متقابل نیز نیاز است.