«بم» آسیب‌دیده از لرزش‌های زمین/کاهش ۱۰ درصدی خسارات ناشی از سوانح با رعایت نکات پیشگیرانه
زلزله مرگبار ۶.۵ ریشتری بم در استان کرمان، ۲۱ سال پیش اتفاق افتاد؛ رویدادی که قبل از آن هیچ سابقه‌ای از زمین‌لرزه در این منطقه وجود نداشت. متخصصان این حوزه معتقدند که با جای‌گذاری تدابیر پیشگیرانه، می‌توان از میزان خسارت‌های جانی و مالی ناشی از سوانح طبیعی و انسانی به طرز قابل توجهی ۵ تا ۱۰ برابر کاست. واقعیت‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت و یا با چالش آن‌ها مقابله کرد. ما باید به شیوه‌ای علمی به این واقعیت‌ها بپردازیم و به تدریج خطرات ناشی از این حوادث را در کشور کاهش دهیم.
در ساعت ۵ و ۲۶ دقیقه، زمین‌لرزه‌ای قوی و ویرانگر در شهر تاریخی بم استان کرمان با بزرگای گشتاوری ۶.۵ به وقوع پیوست. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این زلزله، که در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲ اتفاق افتاد، حاصل حرکت گسل “بم” بوده است. بررسی‌های تاریخی زلزله در بم بیانگر این است که تا پیش از آن، هیچ زلزله‌ای در این منطقه ثبت نشده بود، و ارگ بم، با بیش از ۲۰۰۰ سال عمر، قبل از این حادثه به طرز شگفت‌انگیزی سالم باقی مانده بود.
به همین دلیل، کارشناسان زلزله‌شناسی بر این باورند که این ناحیه با یک وضعیت بدون لرزه مواجه بوده و این سکون لرزه‌ای با وقوع زلزله مخرب ۵ دی در ارتباط با گسل بم پایان یافت.
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ، اظهار داشت: زلزله ۵ دی‌ماه ۱۳۸۲ با تلفات رسمی ۲۶ هزار و ۲۷۱ نفر و تقریباً ۳۰۰۰ نفر تلفات افراد بدون شناسنامه و مهاجران غیرقانونی، از نظر نسبت تلفات به تعداد افراد تحت تأثیر آن، در تاریخ ایران یک رکورد بی‌سابقه است! ما در یک زلزله با بزرگای ۶.۵، حدود یک سوم از جمعیت شهر بم که تقریباً ۱۱۰ هزار نفر بودند را از دست داده‌ایم!
وی ادامه داد: سوانح طبیعی ایران در طی یک قرن گذشته، نزدیک به یکصد هزار کشته (به‌طور میانگین سالانه حدود ۱۰۰۰ نفر) به جا گذاشته‌اند که تقریباً ۹۰ درصد آن‌ها در زلزله‌ها جان خود را از دست داده‌اند. خسارت‌های مالی ناشی از این سوانح هر سال به حدود ۳ میلیارد دلار می‌رسد که از این مقدار حدود ۱.۵ میلیارد دلار به خسارت‌های مستقیم ناشی از خشکسالی مربوط می‌شود. آسیب اقتصادی مستقیم ایران در بازه زمانی ۳۲ ساله از ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲، حدود ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. این امر نشان می‌دهد که در دهه‌های اخیر، به ویژه با افزایش جمعیت، آسیب‌پذیری ما نیز به شکلی افزایشی افزایش یافته و خسارات سالانه ما در ۳۰ سال گذشته تقریباً سه برابر خسارات سالانه در ۷ دهه قبل از آن بوده است. با توجه به افزایش جمعیت شهرنشین در آینده، نحوه توسعه شهرها در ایران اهمیت ویژه‌ای دارد.
زارع بر این نکته تأکید کرد که روند کنونی در کشور ما، به خصوص با توجه به افزایش آسیب‌پذیری جمعیت در برابر خطرات طبیعی، به دلایل مختلف منجر به افزایش ریسک در برابر سوانح طبیعی خواهد شد. داده‌های جمعیتی در ایران نمایانگر رشد مستمر جمعیت شهرنشین و تمرکز بیشتر آن‌ها در کلان‌شهرهای بزرگ است. بر اساس آمار بانک جهانی، تحول جمعیت در ایران بین سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که جمعیت شهرهای با بیش از یک میلیون نفر از ۱۲.۵ میلیون نفر در سال ۱۳۶۹ به تقریبا ۲۱.۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است. در این میان، نرخ رشد این جمعیت در یک “دهه” (از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹) حدود ۳ درصد بوده که با رشد جمعیت در شهرهای بزرگ در طول سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵ برابری می‌کند! این مسئله نشان دهنده شتاب رشد جمعیت در شهرهای بزرگ به ویژه در ۶ سال اخیر است.
این محقق در حوزه زلزله خاطرنشان ساخت: آنچه به صورت توسعه‌سازی بلندمرتبه در کشور، به ویژه در تهران در حال وقوع است، بدون در نظر گرفتن مسائل دسترسی و امکان تردد، باعث جمع‌شدن ساختمان‌ها در مناطق شهری و در نتیجه کاهش سرعت دسترسی به این نواحی می‌شود.
توسعه شهری در نواحی خطرناک گسل‌های شهری
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، افزود: در شهرهای امروزی ایران، که بسیاری از آن‌ها در پای دامنه‌ها و ناچار در کنار یا روی نوار گسل‌های فعال واقع شده‌اند، با توسعه شهرسازی در حریم خطرناک این گسل‌ها مواجه می‌شویم، به‌ویژه در ۳۳ سال اخیر در شمال تهران و تبریز.
زارع خاطرنشان ساخت: اکثر کلان‌شهرهای ایران، با جمعیت بیش از یک میلیون نفر، بر روی مخروط افکنه‌های بزرگی ساخته شده‌اند که در مرز گسل‌های بین کوه‌ها و دشت‌ها قرار دارند، و هنوز اطلاعات علمی و دقیقی از ضخامت آبرفت‌ها در این مناطق در دسترس نیست.
استقرار یک سوم ساختمان‌های بلندمرتبه پایتخت بر روی پهنه گسلی
زارع به این نکته اشاره کرد: در تهران حدود ۱۰۰۰ ساختمان بلندمرتبه وجود دارد که تقریباً ۴۸۰ مورد از آن‌ها بین سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۸۴ ساخته شده است. بر اساس اطلاعات وزارت راه و شهرسازی، ۲۵ درصد از ۹۷۹ ساختمان واقع شده در مناطق با بافت عمدتاً فرسوده، مانند مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهرداری تهران، قرار دارند، یعنی همان منطقه‌ای که ساختمان پلاسکو نیز در آن واقع بود.
وی تصریح کرد: با تدابیر پیشگیرانه می‌توان از میزان خسارت‌های جانی و مالی در سوانح طبیعی و انسانی به مقدار ۵ تا ۱۰ برابر کاسته شود. باید یادآوری کنیم که موارد ذکر شده تنها سوانح آسیب‌زای موجود در کشور محسوب نمی‌شوند. در صورتی که برنامه‌ریزی علمی و اجرای این برنامه‌ها به درستی انجام نشود، خسارت‌ها به مرور زمان با افزایش جمعیت و شمار خودروها بیشتر خواهد شد. واقعیت‌ها نه تنها قابل فراموشی نیستند، بلکه نمی‌توان در برابر آن‌ها مقاومت کرد؛ بلکه باید به طرز علمی با واقعیات روبرو شویم و به تدریج از خطرات ناشی از سوانح در کشور بکاهیم.
