ارزیابی قابلیت اعطای شخصیت حقوقی به هوش مصنوعی و تعیین مسئولیت‌های مربوطه
چهارمین نشست از مجموعه نشست‌های هوش مصنوعی و حقوق اساسی با محوریت «هوش مصنوعی و شخصیت حقوقی» در پژوهشکده شورای نگهبان برگزار گردید. در این اجلاس به بررسی امکان اعطای شخصیت حقوقی به هوش مصنوعی و همچنین شناسایی مسئولیت‌های مرتبط با آن پرداخته شد.
، این چهارمین گردهمایی ضمن سلسله‌نشست‌های هوش مصنوعی و حقوق اساسی، موضوع «هوش مصنوعی از دیدگاه شخصیت حقوقی» را به بحث گذاشت و طاهر حبیب‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق (ع) و دارنده مدرک دکتری حقوق فناوری اطلاعات، در این مراسم به ایراد سخنرانی پرداخت.
حبیب‌زاده در ابتدا به یکی از مسائل موجود در نظام سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری در ایران اشاره کرد و مطرح نمود که در مواجهه با پدیده‌های جدید، غالباً یا عدم توجهی صورت می‌گیرد یا واکنش‌های غیرحرفه‌ای به آنها داده می‌شود. به‌ویژه در سال‌های اخیر، فناوری‌های نوظهوری نظیر رمزارزها به موضوع بحث‌های بسیار در مجامع علمی تبدیل شده است، اما متأسفانه پاسخ نظام قانون‌گذاری به این موضوعات چندان شایان توجه نبوده است.
ویدر ادامه، به تبیین مفاهیم مشابه با هوش مانند ذهن، عقل، تفکر، درک، قلب، جان و نفس پرداخت و به جنبه‌های متمایز آنها با مفهوم هوش مصنوعی و علت استفاده از واژه «هوش» در عنوان «هوش مصنوعی» اشاره کرد. وی افزود: یکی از بارزترین این مفاهیم، فکر است. فکر شامل جنبه تخیل می‌باشد، در حالی که هوش فقط به فعالیت‌های محاسباتی اختصاص دارد. آلن تورینگ نیز در مقاله مشهورش بر همین جنبه حسابگری مفهوم هوش تأکید می‌کند. به تعریف فکر به عنوان پردازش ذهنی همراه با تخیل، می‌توان این نتیجه را گرفت که هوش مصنوعی فاقد فکر است. همچنین، اشاره به ماده ۱ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری که اختراع را منسوب به فکر انسانی می‌داند، جالب توجه است. مفهوم نزدیک دیگری که باید ذکر کرد، عقل است. عقل عمدتاً به عمق پردازش مربوط است، بر خلاف هوش که به سرعت پردازش پرداخته است.
وی همچنین به این نکته اشاره کرد که مباحث مربوط به شخصیت هوش مصنوعی می‌تواند نتایج حقوقی از جمله ظرفیت انتساب مسئولیت و مالکیت را به دنبال داشته باشد و به رویکرد اتحادیه اروپا referente به شخصیت حقوقی هوش مصنوعی اشاره کرد و بیان داشت که اتحادیه اروپا برای اولین بار در سال ۲۰۱۷، از شخصیت الکترونیکی – به عنوان سومین نوع شخصیت بجز شخصیت حقیقی و حقوقی – سخن به میان آورد، اما انتقادات و نظرات اندیشمندان در زمینه‌های فلسفی، اخلاقی، حقوقی و فنی باعث شد که در آخرین سند تهیه شده توسط این اتحادیه در سال ۲۰۲۳، تغییر رویکرد صورت پذیرد.
حبیب‌زاده به انواع مختلف شخصیت حقوقی، شامل شخص حقوقی متن‌محور، شخص حقوقی عملی و شخص حقوقی ناقص اشاره کرد و به این نکته نیز تأکید نمود که نظام حقوقی ایران تنها شخصیت حقیقی و شخصیت حقوقی متن‌محور را به رسمیت می‌شناسد. منظور از شخص حقوقی متن‌محور این است که مصادیق شخصیت حقوقی در متون قانونی بیان شده است و بنابراین معیاری برای شناسایی شخصیت حقوقی ارائه نشده است؛ به طوری که در آینده، با مقایسه مصادیق موجود با این معیاری، شخصیت حقوقی آن تعیین شود.
این کارشناس در حوزه حقوق فناوری اطلاعات به یکی از نظریات زیربنایی مسئولیت اشاره کرد. این نظریه بر اساس امکان کنترل بنا شده است، به این معنا که زمانی که امکان کنترل سازنده هوش مصنوعی بر اعمال و نتایج این سیستم وجود داشته باشد، انتساب مسئولیت به سازنده ممکن می‌شود، همان‌طور که در مورد حیوانات متعلق به افراد صادق است و در صورتی که کنترل صاحب حیوان بر آن وجود داشته باشد، امکان انتساب مسئولیت به او وجود دارد. همچنین این مورد در رابطه با مسئولیت پلتفرم‌های فضای مجازی نیز صدق می‌کند، به گونه‌ای که اگر پلتفرم بتواند بر محتوای منتشر شده یا روابط برقرار شده در آن نظارت و جلوگیری کند، در این صورت نیز امکان انتساب مسئولیت به صاحبان آن پلتفرم وجود دارد. در خصوص هوش مصنوعی، هرچند دامنه نظارت و کنترل سازنده بر آن ممکن است محدود باشد؛ اما سازنده می‌تواند با تدابیر موثر در طراحی الگوریتم و اقدامات پسینی، از بروز سوءجریان‌ها جلوگیری کند.
این صاحب‌نظر حقوق فناوری اطلاعات با بررسی دو فرض، یکی ابداع هوش مصنوعی به دست انسان و دیگری تولیدات هوش مصنوعی، تأکید بر لزوم تحلیل دقیق حقوقی دو لایه مالکیت هوش مصنوعی و مالکیت تولیدات آن نمود. به عقیده وی، كاملاً واضح است اگر برای هوش مصنوعی شخصیتی شناسایی نشود، در این صورت مالکیت آن نیز بی‌معنا خواهد بود و لذا پاسخ به مسأله مالکیت بستگی به شناسایی شخصیت هوش مصنوعی دارد.
